Кара-Джигач айылындагы эстеликтер
Тарых мугалими, жергиликтүү тарыхчы Ю. Н. Голендухин Кара-Джигач айылында (азыркы «Ала-Too» совхозу) Аламедин районунда бир нече несториандык жазуулар бар таштарды тапкан. Бирок күтүүсүз өлүмү менен, бул таштардын так жайгашкан жерин билбей калдык. Бул эстеликтер Ю.Н. Голендухиндин өмүрүндө бизге изилдөө үчүн берилген. Алар атайын иштелип чыкпаган ар кандай өлчөмдөгү чакан таштардан турат. Жазуулар жана кресттер курч нерселер менен кесилип, кээ бирлери жакшы сакталбай калган. Бизге көрүнгөндөй, таштар мурдагы эстеликтер табылган жерлерде табылган, болгону булар бир аз убакытка жердин калың катмарынын астында калган жана жерди айдаганда үстүнө чыккан. Учурда бул эстеликтер Кыргыз ССРинин Тил жана адабият институтунда турат.
Жазуулары бар бир нече таш Кара-Джигач айылындагы мектеп музейинде жыйналган. Жергиликтүү тургундардын айтымында, 40-жылдарда жана андан кийин жерди айдаганда, пландаштырууда көптөгөн жазуулар бар кайрак таштар алынган, алар ар кандай чарбалык муктаждыктар үчүн колдонулган жана аймактан тышкары чыгарылган.
Төмөндө жарыяланган эпитафиялар Кара-Джигач айылындагы аймактан семиречендик эстеликтердин бай фондун толуктап, түрк калкынын арасында узак жана бекем традицияларга ээ болгон эрте орто кылымдагы несториандык маданиятты көрсөтөт.
ЭСТЕЛИК № 1
Саргыч түстөгү таш. Төртүнчү сап бузулган жана толугу менен калыбына келтирилбейт. Биз тарабынан тартылган эскиз жана сүрөтсүз жарыяланат (табл. 1, рис. 1).
Перевод:
(1) Коёш жылында [болгон].
(2) Бул кабырганын
(3) Пабраким (?), ишенген кыздын.
(4) ................
ЭСТЕЛИК № 2
Кара көк түстөгү туура формадагы дарыя кайрагы. Жазуу терең эмес, кресттин тегерегинде. Кыска саптардан турат. Эстампаж 1981-жылы биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. 1, рис. 2, 3).
Перевод:
(1) 1603-жылы [1282 ж. н.э.]
(2) [болгон] [жыл]
(3) жылан.
(4) Бул
(5) кабырга
(6) Тура-Кай (?) (балким, Туркушрак?),
(7) ишенген.
(8) ...........
Эскертүү. Эсептөө аталышынын экинчи компоненти (алтынчы сап) түшүнүксүз. Сегизинчи сапта сөз азырынча которулбай калды. Жарыяланган сиро-түрк тексттеринде биз аны кездештирген жокпуз.
ЭСТЕЛИК № 3
Кара сары түстөгү дарыя гранитинин узун кайрагы. Жазуу төрт саптан турат, үч тарапта искусстволук кресттин тегерегинде жайгашкан. Экинчи бочон саптын учу бузулган. Эстампаж 1981-жылы биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. II, рис. 1, 2).
Перевод:
(1) 1559-жылы [1248 ж. н.э]
(2) Бул кабырга
(3) Б[ар],
(4) священник (?),
(5) жаш жигит [. . .] [сүйүктүү]
Эскертүү. Жерге коюлган адамдын аты, тексттин бузулушу себептүү, калыбына келтирилген жок.
ЭСТЕЛИК № 4
Кара сары түстөгү дарыя кайрагы. Таштын борборунда искусстволук крест кесилген, анын тегерегинде горизонталдуу жана вертикалдуу беш сап жазуу жайгашкан. Таштын өлчөмү 49X29 см. Эстампаж 1981-жылы биз тарабынан алынды. (табл. II, рис. 3,4).
Перевод:
(1) 1601-жылы [1290 ж. н. э.], бул
(2) [жыл] зайцтын жылы.
(3) Бул кабырга Георгис [Варгис],
(4) чиркөө башчысы,
(5) чиркөө башчысы Антуна [Антоний?] уулу.
Эскертүү. Жазууда биринчи саптын экинчи сөзүнүн аягында
Мындай формадагы бул белгини биз Ю. Ойтингдин таблицасында жана башка жазууларда кездештирген жокпуз. Текстте так айтылган, Георгис чиркөө башчысы Антуна уулу болгон. Текстте «н» тамгасы адаттан тыш узун тартылган жана «л» тамгасына окшош. Анда бул сөз «Алтун» деп окулса, бирок Алтун — түркчө аял аты. Ошондуктан, Алтун эмес, Антун деп аталгандыгы мүмкүн.
ЭСТЕЛИК № 5
Дымчы түстөгү кайрак туура формада, өлчөмү 25X22 см. Жазуу беш саптан турат, врезной ыкмада жасалган. Эстампаж биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. III, рис. 1, 2).
Перевод:
(1) 1600-жылы (1289 ж. н. э.) [болгон] [жыл] бука.
(2) Бул кабырга
(3) Майфры (же Манфры) ишенген,
(4) жаш кыз,
(5) Горгисдин
(6) командиринин кызы.
Эскертүү. Бул эстеликте көрсөтүлгөн жазуулардан эң жакшы сакталган.
ЭСТЕЛИК № 6
Саргыч түстөгү тегерек кайрак, өлчөмү 24X21X5 см. Эстелик катуу бузулган, жазуу кыйынчылык менен көрүнөт (табл. III, рис. 3, 4).
Перевод:
(1) 1601-жылы (1290 ж. н. э.) [жыл] тигр [болгон].
(2) Бул кабырга
(3) Палия (?) [ишенген].
ЭСТЕЛИК № 7
Дымчы түстөгү таш, өлчөмү 22X18X7 см. Жазуунун төрт сапынан акыркысы катуу бузулган жана азырынча окууга келбейт. Жазуу биз тарабынан эстампаждалган. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. IV, рис. 1, 2).
Перевод:
(1) 1601-жылы [1290 ж. н. э.]
(2) жыл зайц [болгон].
(3) Бул кабырга
(4) Горгис.
ЭСТЕЛИК № 8
Кара көк түстөгү күчтүү таш, өлчөмү 23Х17Х 10 см. Таштын төмөнкү бөлүгү сынып калган. Декоративдик кресттин тегерегинде төрт сап жазуу кесилген, акыркы сөз толугу менен сакталбай калган. Көптөгөн жерлерде — сокку, бузулуулардын издери. Эстампаж биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. IV, рис. 3, 4).
Перевод:
(1) 1602-жылы [1301 ж. н. э.] [болгон] жыл бука.
(2) Бул кабырга
(3) жигит Суфи.
ЭСТЕЛИК № 9
Саргыч түстөгү дарыя ташы, туура эмес формада. Өлчөмү 26Х 14 см. Ташта төрт сап жазуу бар. Борборунда крест кесилген. Биз тарабынан 1981-жылы эстампаждалган (табл. V, рис. 1, 2).
Перевод:
(1) 1602-жылы [1301 ж. н. э.] [болгон] жыл бука.
(2) Бул
(3) кабырга кыз Бичак.
ЭСТЕЛИК № 10
Дымчы түстөгү таш, өлчөмү 30X28X8 см. Таштын төрт тарабында декоративдик кресттин тегерегинде жети сап жазуу жайгашкан. Таштын төмөнкү бөлүгүндө чокулардын издери бар. Эстампаж биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. V, рис. 3, 4).
Перевод:
(1) 1608-жылы
(2) [1307 ж. н. э.] [болгон] жыл барана,
(3) тюркчө — кой.
(4) Бул кабырга Петрос,
(5) окуучунун, уулу
(6) Йоханан,
(7) хорепископу (?).
ЭСТЕЛИК № 11
Кара көк түстөгү күчтүү таш, өлчөмү 35X19 см. Таштын төмөнкү бөлүгүндө чокулар бар. Жазуу алты саптан турат, таштын тегерек бетине кесилген. Эстампаж жана жазуунун сүрөтү биз тарабынан 1981-жылы алынды (табл. VI, рис. 1, 2).
Перевод:
(1) 1647-жылы [1336 ж. н. э.] [болгон] жыл
(2) тышкан...
(3) [Бул] кабырга Кутлуг-Тарим,
(4) кыз.
ЭСТЕЛИК № 12
Саргыч түстөгү таш, өлчөмү 27X22X14 см, төмөнкү бөлүгү кыскарган. Кресттин тегерегинде беш сап жазуу жайгашкан, врезной ыкмада жазылган. Тексттин кээ бир жерлери начар көрүнөт. Эстампаж биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. VI, рис. 3, 4).
Перевод:
(1) 1649-жылы [1338 ж. н. э.] ([болгон]
(2) жыл барс.
(3) Бул кабырга Суфи,
(4) ишенген.
ЭСТЕЛИК № 13
Саргыч кайрак, төмөнкү бөлүгү кыскарган. Өлчөмү 29X24X12 см. Таштын бетине катуу бузулуп калган. Алты сап жазуу бар. Биз тарабынан эстампаждалган. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. VII, рис. 1, 2).
Перевод:
(1) 1649-жылы [1338 ж. н. э.] [жыл]
(2) зайц (?) [болгон].
(3) Бул кабырга
(4) ишенген кыз
(5) Бичак (?).
ЭСТЕЛИК № 14
Саргыч түстөгү туура формадагы дарыя кайрагы, өлчөмү 36Х 27 см. Жазуу беш саптан турат, борбордук бөлүгүндө декоративдик крест бар. Эстампаж 1981-жылы биз тарабынан алынды (табл. VII, рис. 3, 4).
Перевод:
(1) 1650-жылы [1339 ж. н. э.] [болгон]
(2) жыл зайц.
(3) Бул кабырга
(4) ишенген Кытык (?).
ЭСТЕЛИК № 15
Кара көк түстөгү туура формадагы таш, төмөнкү бөлүгү кыскарган. Өлчөмү 29 X 17X7 см. Жазуунун төрт сапы начар сакталган. Которуу болжолдуу. Эстампаж биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. VIII, рис. 1, 2).
Перевод:
(1) 1650-жылы [1339 ж. н. э.] [болгон]
(2) жыл ит (?). Кыз
(3) ... [ишенген] (?)
ЭСТЕЛИК № 16
Саргыч жана жашыл түстөгү дарыя ташы, күчтүү порода (гранит). Кресттин тегерегинде алты сап жазуу жайгашкан, кээ бир жерлери бузулган. Таштын өлчөмү 24X23X10 см. Оң төмөнкү бөлүгүндө чокулар бар. Сүрөт жана эстампаж биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. VIII, рис. 3, 4).
Перевод:
(1) 1647-жылы [1336 ж. н. э.] [болгон] жыл
(2) тукум.
(3) Бул кабырга
(4) [Горгис (?)]
(5) .............
ЭСТЕЛИК № 17
Саргыч түстөгү, роза түстөгү кайрак, өлчөмү 24Х 24X90 см. Төрт сап жазууну кыйынчылык менен көрүүгө болот. Экинчи жана төртүнчү саптардын башы катуу бузулган, азырынча калыбына келтирилген жок. Сүрөт жана эстампаж биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. IX, рис. 1, 2).
Перевод:
(1) Бул кабырга
(2) Пачак (?) ишенген
ЭСТЕЛИК № 18
Саргыч-көк түстөгү, туура эмес формадагы таш, өлчөмү 21X20x9 см. Төрт кыска саптын издери, кресттин тегерегинде врезной ыкмада кесилген, кээ бир жерлери бузулган. Эстампаж биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. IX, рис. 3, 4).
Перевод:
(1) Бул кабырга
(2) кыз Ширин,
(3) кызы
(4) Арнакука (?)
ЭСТЕЛИК № 19
Дымчы түстөгү дарыя кайрагы, төмөнкү бөлүгү кыскарган, өлчөмү 30X25 см. Эки сап жазуу врезной ыкмада кесилген. Таштын ортосунда крест бар. Эстампаж биз тарабынан 1981-жылы алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. X, рис. 1, 2).
Перевод:
(1) Бул кабырга
(2) Тура-Пуки.
ЭСТЕЛИК № 20
Саргыч, туура формадагы кайрак. Өлчөмү 35X25 см. Жазуу начар сакталган, эки кыска саптан турат. Ал кресттин оң жагында жайгашкан. Биз тарабынан 1980-жылы тартылган. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. X, рис. 3, 4).
(1) Илбилге ку —
(2) тич(?)
Эскертүү. Жазылган жалгыз ат — Илбилга... Бирок, бул татаал аттын экинчи бөлүгүнүн тууралыгы шек жаратат. Кандай болгон күндө да, мындай айкалыш биз үчүн биринчи жолу кездешет.
ЭСТЕЛИК № 21
Кара роза түстөгү тегерек кайрак, төмөнкү бөлүгү кыскарган. Өлчөмү 25X17X6 см. Таштын бетинин бузулушу анчалык жогору, жазуу так көрүнбөйт. Крест канааттандырарлык түрдө сакталган. Биз тарабынан сүрөт жана эстампаж алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. XI, рис. 1,2).
ЭСТЕЛИК № 22
Ак-кызыл күчтүү кум таш, өлчөмү 18X18X4 см. Крест так жана искусстволук кесилген. Кресттин эки тарабында эки кыска сап жазуу жайгашкан. Экинчи сап начар көрүнөт. Эстампаж биз тарабынан алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. XI, рис. 3, 4).
Перевод:
(1) Бул кабырга
(2) ...........
ЭСТЕЛИК № 23
Кара сары түстөгү кайрак, өлчөмү 22x14x5 см. Борбордук бөлүгүндө бетинде крест кесилген, жазуулар жок. Оң жагында узундугу боюнча чокулар бар. Арткы бетинде, сол жагында да чокулар бар. Биз тарабынан тартылган. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. XII, рис. 1, 2).
ЭСТЕЛИК № 24
Көк түстөгү күчтүү дарыя кайрагы, өлчөмү 20Х18Х 5 см. Таштын үстүңкү бөлүгүндө бетинде крест кесилген. Жазуулар жок. Биз тарабынан сүрөт жана эстампаж алынды. Алгачкы жолу жарыяланат (табл. XII, рис. 3, 4).
