СЮАНЬ ЦЗАНДЫН САЯКАТЫ
VII кылымдын башында Түндүк Кыргызстанды орто кылымдардын белгилүү саякатчысы — Сюань Цзан сүрөттөгөн. Жаш кезинде ал буддист монастырынын монахына айланган жана тез арада билимдүүлүгү менен бардыктан ашып кеткен.
Билимин толуктоо үчүн 629-жылы ал Кытайдан Будданын мекенине — Индияга жөнөп кеткен. Кийинчерээк Сюань Цзан бардык жерлерди сүрөттөгөн, аларды аралап өткөн. Ал орто кылымдардагы Кыргызстанды сүрөттөгөн кымбат баалуу беттердин бир нечесин арнаган, саякатчынын жүргөн жолу: Бедел ашуусу — Борбордук Тянь-Шань — Джуука капчыгайы — Ысык-Көлдүн түштүк жээги?—Боом капчыгайы — Чу жана Талас дарыяларынын өрөөндөрү.
Борбордук Тянь-Шань монахка суук жана тоскоолдук кылгандай сезилди. Бул жерде дүйнө жаралган күндөн бери муздар жана карлар эриген жок. Саякатчы узун, бийик жолдордон жыгылып, чөккөн аттар, түйөөлөрдү көрдү. Адамдар өлүп жатты. «Өмүрдү сактоо кыйын», — деп жазган Сюань Цзан. Бирок Иссык-Көл аны өзүнө тартты. Ал биринчи болуп көлдү кеңири сүрөттөгөн: анын формасын, өлчөмүн, түсүн жана суу, балык байлыктарын так аныктады. Чындык, жергиликтүү түрк элдеринин легендаларын угуп, саякатчы: «Дракондор жана балыктар көлдө жашайт, жана убакыт-уакытта таң калыштуу жаныбарлар пайда болот», — деп жазган.
Чуй өрөөнүндө белгилүү монахты өзү каган Тон Джйбгу кабыл алды. Түшкү тамак, жагымдуу сүйлөшүү, түрк музыкасы угулду. Каган кытайлыка билимдүү бийлик катары көрүндү. Өрөөндө Сюань Цзан ондон ашык шаарды көрдү, анда согдийлер жана түрк элдери биргеликте жашашкан, бирок каганаттын борбору - Суяб шаарын гана кеңири сүрөттөдү.
Талас өрөөнүндө саякатчы Мин-Булак («Миң булагы») коругунда болду, анда мурундарында лента менен жүргөн бугулар эркин жүрүштү. Аларга аңчылык кылууга катуу тыюу салынган. Өзүнө күтүүсүз болгон Сюань Цзан чет өлкөлөрдө өзүнүн жердештерин - кытайлык туткундарды жолукту, алар өзүнчө шаарда жашашкан. Алар кытай тилин дагы билишкен, бирок түркчө кийинишкен.
Түндүк Кыргызстан Сюань Цзандын көзүнө маданияттуу жер болуп көрүндү. Ал анын жана Согддун ортосунда эч кандай айырма тапкан жок.
Курментин клады тууралуу легенда: миф же чындык?