Жергиликтүү калктын көтөрүлүшкө колдосу
1873—1876-жылдардагы көтөрүлүш антифеодалдык жана элдик боштондук үчүн күрөш катары башталып, өттү. Анын кыймылдаткычы кыргыз, өзбек жана тажик дыйкандары, жайытчылар, кол өнөрчүлөр жана коканд ханынын жана анын чиновниктеринин тоноочулук саясатынын натыйжасында кедейленген жана кыйраган адамдар болду. Бул көтөрүлүшкө феодалдык аристократиянын өкүлдөрү да катышты. Цардык Россиянын хандык аймактын чоң бөлүгүн ээлеп алганы феодалдык, айрыкча вакуфдук менчиктердин көлөмүн кескин кыскартып, феодалдык аристократиянын кирешелерин азайтты. Мындан тышкары, Худояр-хан, цардык бийликтин колдоосуна таянып, ири феодалдар менен, мурда хандык ички жана тышкы иштерде чоң роль ойногон Абдурахман Афтобачи, Иса-Аулие жана башка жогорку кызмат адамдары менен эсептешүүнү токтотту. Бул баары феодалдардын, аскерий чиновниктердин, мусулмандар диний жетекчилеринин, айрым шаарлардын башкаруучуларынын кызыкчылыктарын жана артыкчылыктарын бузуп, аларды көтөрүлүшкө кошулууга шарт түздү.
Көтөрүлүшкө кошулган феодалдык аристократиянын өкүлдөрүнө кээ бир бөлүктөрдө көтөрүлүшчүлөрдүн башында болушу мүмкүн болду.
Каралып жаткан көтөрүлүштүн мүнөзү, башка тарыхый окуялар сыяктуу эле, анын кыймылдаткычы болгон эмгекчил массалардын катышуусу менен аныкталды, феодалдык аристократиянын аракеттери менен эмес.
Эскерте кетсек, феодалдардын негизги бөлүгү көтөрүлүштөн четте калды. Алар коканд хандарына жана алардын коргоочусу — цардык бийликке берилгендик көрсөтүштү. Көпчүлүгү көтөрүлүштү басууга караткан күчтөргө кызмат көрсөтүштү. Цардык бийлик, элдик көтөрүлүштөн корккондуктан, көтөрүлүштү басууга өзгөчө аракет кылган феодалдык аристократиянын өкүлдөрүн көз жаздымда калтырган жок. Буга чейин коканд хандары Худояр жана Наср-Эддинге, ошондой эле чыккынчылар Абдурахман Афтобачи, Иса-Аулие жана башкаларга жакшы пенсиялар берилди.
Ошентип, цардык колониялык бийлик өзүнүн социалдык базасын бекемдөөгө жана жергиликтүү эксплуатациячыларды эмгекчилердин социалдык жана улуттук эркиндик үчүн күрөшүнө каршы активдүү тартууга аракет кылды.
Жергиликтүү калк, "өз" эксплуатациячыларынын жана цардык бийликтин зулумдугунда кыйналган, көтөрүлүштү ар кандай жолдор менен колдоп, ага активдүү катышты. Даже цардык чиновниктер, адатта, элдик күрөштү жашырып, аны башкалардан жашырып жүрүшкөн, кыргыздардын Россиянын кол астында болгон эмгекчилеринин көтөрүлүшкө болгон колдоосун, катышуусун белгилөөгө мажбур болушту. Алардын бири: "жергиликтүүлөр (1873—1876-жылдардагы көтөрүлүш — К.У.) болуп жаткан окуяларга байланыштуу чыңалуу абалында болушту жана орус (цардык — К.У.) бийлигинен жашырып, өздөрүнө маалым болгон нерселерди жашырышты. Тынчсыздандыруучу ушактар күндөн-күнгө күч алды, ал эми 15-августта (1875-жыл — К.У.) жүздөгөн адамдардын көтөрүлүшү алдында мага айтылды, аул-атиндик кыргыздарга ишенүүгө болбойт" деп жазган. Башка бир цардык чиновник, каратель отрядынын аракеттерине активдүү катышып, Ходжент уездинин жашоочулары "бардык кишлачтык жашоочулар сыяктуу эле, көтөрүлүшкө катышууга даяр болушкан, бул үчүн көптөгөн далилдер бар" деп белгилеген. Фактыларга таянып, каратель отрядынын начальниги Скобелев 1875-жылдын 5-ноябрындагы отчетунда: "Кыштактын жашоочулары бизди колдошсо да, жашыруун жалпы көтөрүлүшкө катышып, көтөрүлүшчүлөргө (көтерүлүшчүлөр — К.У.) акча жана азык-түлүк менен жардам беришүүдө" деп белгилеген. Цардык бийлик көтөрүлүштүн өз аймагына жайылышына жол бербөө үчүн бир катар чараларды көрдү. Көтөрүлүшчүлөргө каршы ачык аракеттерден тышкары, колониялык бийликтин өкүлдөрү өлүм жазасы менен коркутуп, уезд жашоочуларына көтөрүлүшчүлөр менен байланышууга тыюу салды, аскерий патрулдар жана байкоочуларды орнотууга, чек ара аймактарындагы калкты катуу көзөмөлдөп, шектүү адамдарды кармоого, ошондой эле полициянын коргоосун күчөтүүгө аракет кылышты. Бирок, мунун баары каалаган жыйынтыкка алып келген жок. Жогоруда айтылгандай, бир нече жыл мурун Россиянын курамына кирген аймактар жана шаарлар көтөрүлүш оту менен капталды.
Коканд хандыгын жоюу үчүн алдын ала шарттар