Жерди бөлүштүрүү.
Революциянын чечиши керек болгон негизги маселелердин бири, Россиянын жана анын чет өлкөлөрүнүн көпчүлүк калкын түзгөн дыйкандарды жер менен камсыздоо маселеси болду. Дыйкандарды өзүнө тартуу үчүн советтик бийлик Жер жөнүндө Декрет кабыл алды, анда жаңы бийликтин агрардык саясатынын негизги багыттары белгиленди. Бул декрет боюнча бардык патша, помещик, чиркөө, монастырь жерлери инвентаризация жана имараттар менен бирге конфискацияланып, дыйкан комитеттерине жана Советтерге бөлүштүрүү үчүн берилди. Дыйкандар жер менен камсыздалып, алардын карыздары жоюлду. Өзүнүн чарбасын түзүү үчүн дыйкандарга акча жана материалдык-техникалык жардам берилди. Бул советтик бийликтин чаралары дыйкандар тарабынан жалпы колдоо жана мактоо тапты.
Кыргызстандагы жер маселеси өзгөчө курч болду, анткени патшалык доордо бардык мыкты жерлер Россиядан келген көчмөндөргө берилген же басып алынган. Бул жерлерди кайра бөлүштүрбөсө, кыргыздар жерсиз калышы мүмкүн эле.
Мамлекет ири жер ээлеринин жерлерин тартып алды. 1918-жылы Пржевальск уездинде Ысык-Көл монастырынын мүлкү конфискацияланып, анын жерлери жерсиз дыйкандарга, балдар үйлөрүнө жана айыл чарба мектебине бөлүштүрүлдү. Ошондой эле, патша чиновниктери тарабынан басып алынган жерлер дыйкандарга бөлүштүрүлдү.
Жер-суу реформасы. Кыргыз дыйкандары менен орус көчмөндөрүнүн арасында жер жана суу пайдалануусундагы теңсиздикти жоюу үчүн 1921—1922-жылдары советтик бийлик жер-суу реформасын өткөрдү.
Бул реформа боюнча орус кулактарынан жана кыргыз байларынан жана манаптарынан ашыкча жерлер тартып алынып, жерсиз дыйкандарга берилди. Орус айылдары, хуторлор жана жайлоолор, кыргыз дыйкандарынын жер жана суу менен эркин пайдаланууга тоскоол болгон, жоюлду. Реформа биринчи кезекте орус көчмөндөрү көп жашаган аймактарда жүргүзүлдү.
Жер-суу реформасынын натыйжасында көпчүлүк кыргыз дыйкандары жер алышты. Алардын күтүү жана үмүттөрү орундалды.
Бирок реформаны өткөрүүдө катачылыктар болду. Кыргызстандагы жердин аянты эске алынган жок, жерсиз же аз жерлүү дыйкандар боюнча эсеп жок болчу. Кыргыздардан тартып алынган жерлерде өз алдынча курулган орус көчмөндөрүнүн жайгашууларын жоюлду, бул жерлер кыргыздар менен толтурулду. Бул орус кедейлеринин абалын начарлатып, нааразычылыгын арттырды.
Отурукташууга өтүү. 1923-1926-жылдары жер-суу реформасынын экинчи этабы башталды. Советтик бийлик дыйкандарды жеке чарбалардан коллективдик чарбаларга — коомдук менчикке бириктирүүнү максат кылды. Бирок, бул үчүн биринчи кезекте көчмөн кыргыздарды отурукташууга өткөрүү керек болчу.
Адамдарды кызыктыруу, отурукташууга өтүүнү тездетүү үчүн аларга жерди иштетүү үчүн айыл чарба инвентары, себүү үчүн дан берилди. Мындан тышкары, алар беш жылдык салык төлөөдөн бошотулду. Отурукташкан дыйкандарга чарба куруу, турак жай куруу үчүн акысыз орман берилди.
1927—1928-жылдары жер-суу реформасы Кыргызстаннын түштүгүндө өткөрүлдү. Миңдеген дыйкандар жер алышты.
Ошентип, кылымдар бою көчмөн жашоону өткөргөн кыргыздар жаңы чарба жүргүзүү түрүнө өтүштү. Эми жеке чарбаларды чоңойтуу маселеси туулду.
Алгачкы коллективдик бирикмелер Чүй өрөөнүндө — “Аламудун” чарбасы жана Ысык-Көлдө — “Токтоян” пайда болду. Алардын ишмердүүлүгүнүн экономикалык натыйжалары жеке чарбаларга салыштырмалуу жогору болду. Бул чарбалардын мүчөлөрү көбүрөөк киреше алып, жакшы жашоого ээ болушту. Алардын жетишкендиктери башка дыйкандарга оң таасирин тийгизди. Кооперациянын эң жөнөкөй формалары — коммуналар, артельдер пайда боло баштады.
Жерди алган дыйкандар жерди чоң күч менен иштетип, себүү аянттарын көбөйтүп, жерди иштетүүнү жакшыртты. Натыйжа кечиккен жок: дыйкандардын наделдеринин түшүмдүүлүгү жогорулады, мал саны артты. Айыл чарба жогорулаганга баштады.
Өнөр жай. Совет бийлиги орногон учурда Кыргызстандагы өнөр жай өнүгүүсү абдан алсыз эле: пахта тазалоо, терини иштетүү, азык-түлүк ишканаларынын саны аз эле. Эмгекчилер да аз эле.
1925-жылы социалисттик курулушка жардам берүү үчүн Чехословакиядагы жумушчулар келип, “Интергельпо” (“Коомдук жардам”) кооперативин негиздешти. Салыштырмалуу кыска убакыттын ичинде 14 улуттун өкүлдөрүнөн турган коллектив кирпич, жыгач кесүү жана терини иштетүү заводдорун, электр станциясын, кездеме фабрикасын, бир нече механизацияланган устаканаларды курду, бул өлкөнүн экономикалык өнүгүүсүнө олуттуу таасир этти.
Кыргызстанда кичинекей ишканалар түзүлүп, күч ала баштады. Бирок, ал айыл чарба өлкөсү болуп калды, анткени анын эл чарбасынын негизин айыл чарба жана мал чарба түздү.
Социалисттик өзгөрүүлөрдү экономикада ишке ашыруу үчүн өнөр жайдагы абалды түп-тамырынан өзгөртүү керек болчу. Совет өкмөтү Кыргызстанга олуттуу каражат бөлдү. Бул ири фабрикалар жана заводдорду ишке киргизүүгө, мунай кендерин иштетүүгө мүмкүндүк берди. Таш көмүр өндүрүү өстү. Ауыр өнөр жай, түстүү металлдарды өндүрүү, курулуш материалдары, машина куруу күч алды, электр энергиясын өндүрүү көбөйдү. Эгер 1926-жылы Кыргызстандагы өнөр жай жалпы республикада өндүрүлгөн продукциянын 2 пайызын түзсө, 1940-жылы ал 50 пайызга жетти. Бул Кыргызстан экономикасы үчүн чоң жетишкендик болду.
Кооперациялаштыруу. Жер алган дыйкандардын басымдуу көпчүлүгү жеке чарба жүргүздү. Бирок, коллективдик чарбалар да пайда боло баштады. Ошентип, дыйкандар эки түрдөгү чарба жүргүзүүнүн бирин тандап алууга мүмкүнчүлүк алышты. Бирок, бул болбой калды. Совет бийлиги дыйкандарды мажбурлап кооперациялаштырууну — аларды колхоздорго бириктирүүнү баштады. 1929-жылы Сталин айыл чарбаны “толук кооперациялаштырууга” багыт алды, ал 심кени өткөрүү мөөнөттөрүн да белгиледи. Бул милдетти аткарууга мамлекеттик административдик-командалык системанын бардык күчү багытталды.
Кыргызстандагы жергиликтүү партиялык жана советтик органдар өз жетишкендиктери жөнүндө тезирээк маалымат берүүгө аракет кылышты. Кооперациялаштырууну эрте бүтүрүү үчүн атаандаштык башталды.
Бирок, чындыгында, бардык дыйкандар колхозго бирикүүгө даяр болгон жок. Алгачкы этапта эң кедей дыйкандар гана колхозго киришти. Кенже дыйкандар колхозго кирүүнү жана эмгек менен тапкан мүлкүн жана малын жалпы пайдаланууга берүүнү каалабады. Мындай дыйкандар кулактар деп аталынды, алардын шайлоо укуктары алынган жана Кыргызстандан чыгарылып кетишти. Мажбурлап түзүлгөн колхоздор бир нече күндөн кийин жоюлду. Өз малдарын колхозго бербеш үчүн дыйкандар малдарын сатышты же сойдуруп салышты. Башкалары малдарын алып, Кытайга көчүп кетишти. Натижеде Кыргызстандагы мал саны кыйла азайды. Айрым жерлерде дыйкандар мажбурлап кооперациялаштырууга курал менен каршы турушту. Алардын көтөрүлүштөрү катаал басылып, жоюлду.
Бирок кооперациялаштыруунун темптери токтогон жок, тескерисинче, тездетилди. 1940-жылга чейин Кыргызстандагы бардык дыйкан чарбалары колхоздорго бириктирилди.
Кыргызстанда айыл чарбаны кооперациялаштырууну өткөрүү көчмөн кыргыздардын отурукташууга өткөрүлүшү менен коштолду. Жаңы айылдар пайда болду. Отурукташкан жашоо, жаңы шарттарда, коллективдик чарбаларда эмгектенүү кыргыздардын коомдук аң-сезимин акырындык менен өзгөрттү. Дыйкандар маданият жана цивилизациянын жетишкендиктерине катышууга мүмкүнчүлүк алышты. Айыл чарбасынын экономикалык жогорулашы башталды.
Агрардык реформа кеңири масштабдагы жасалма сугаруу системасын түзүү боюнча иш-чаралар менен бекемделди, бул айыл чарба үчүн абдан маанилүү болду. Ар бир региондо кичи жана ири сугаруу тармактары - арыктар жана каналдар курулууда. 1934-жылы Чумыш плотинасы суу сактагычы менен курулду. 1939-жылы сугаруу үчүн жердин жалпы аянты 732 миң гектарды түздү. 1940-жылдын мартында Орто-Токой суу сактагычы жана Чүй каналынын курулушу жөнүндө чечим кабыл алынды. 1941-жылы ушул объектилерди куруу үчүн жергиликтүү калктын кеңири массалары тартылды, алар бул жерде чыныгы эмгек баатырдыгын көрсөтүштү.