Белбеек күрөшү жөнүндө маалыматтарды Европа жана Азиянын 70тен ашык өлкөсүнүн адабияттарында кездештирүүгө болот. Бирок, биринчи жолу белбеек күрөшүнүн элементтери «Манас» эпосунда сүрөттөлгөн, анда тарыхый каармандар Кошой жана Жолой Алыштын эрежелери боюнча күрөшүп, өз ара мамилелерин аныкташкан. IX кылымдагы кытай кол жазмасында «Тан Шу» деп аталган, Орто Азияда Нооруз майрамында белбеек күрөшү боюнча көргөзмө мелдештер өткөрүлөрү белгиленген. Багдаддан табылган эки күрөштүн бронзадан жасалган статуэткасы маанилүү артефакт болуп саналат, анын курагы 6000 жылга жакын. Ошентип, Алыш кыргыз эли менен бирге жашаган деп эсептөөгө негиз бар. Кыргыз улуттук күрөшү жөнүндө өлкөнүн башкы машыктыруучусу Кабыл Борубаев айтып берет.
- Мен федерацияда ушул кызматта 2013-жылдан бери иштеп келе жатам, мен да күрөшкөм, ошондой эле төрт жыл машыктыруучу болуп иштедим. Мен күрөшкө көп жылдан бери катышып келем. Бирок СССРдин кулаган учурунда, көпчүлүк адамдардай эле, мен башка жумушка өтүүгө аргасыз болдум, жашоомду камсыз кылыш үчүн. Бирок мен спортсуз жашай албай, кайра ушул тармакка кайтып келдим.
- Неге сизди Алыш өзүнө тартты, анткени биздин республикада көптөгөн ар түрдүү спорт түрлөрү өнүгүп жатат?
- Бул күрөш байыртан бери пайда болуп, өнүгүп келет, ал улуттук күрөш. Эч кандай майрам белбеек күрөшү боюнча мелдештерсиз өтпөйт, күрөшкө кичинекей балдар да, кары адамдар да катышат. Алгачкы кезекте, күрөш катышуучуларга да, көрүүчүлөргө да түшүнүктүү, эрежелерди ар бир адам билет. Мен да кичинекей кезимден күрөшүп келем.
- Сиздин оюңузча, Алыш кайсы күрөшкө жакын, эркин же классикалык?
- Ал башка күрөш түрлөрүнөн толугу менен айырмаланат жана классикалык же эркин күрөшкө окшобойт. Азыркы дүйнөдө ал абдан динамикалуу өнүгүп жатат жана күрөш сүйүүчүлөрүнө абдан кызыктуу, анткени ал өтө уникалдуу, мелдештер травмасыз өтөт жана, андан тышкары, эң ылдам.
Кыргыз курошу да абдан кызыктуу, анткени түштүктөгү жашоочулар үчүн бир түрү, ал эми түндүктөгүлөр үчүн башка түрү популярдуу. Арадан убакыт өткөн сайын спорт түрлөрү аралашып жатат, бирок эрежелер бир аз айырмаланат, кийим формасы да, мисалы, биз кимоно менен күрөшсөк, башка түрүндө жылаңач дене менен күрөшөт. Бир түрүндө бир нече секундга белбеектен колду бошотууга уруксат берилет, ал эми бизде мындай кылууга болбойт. Биздин күрөштөр белбеектерден кармалып, эгер колун бошотсо, эскертүү алышат. Күрөш башталганда, эгер спортчу жамбашка ыргытып койсо - бир упай, эгер бочкага - эки упай, ал эми эгер лопаткаларга - таза жеңиш берилет. Мелдеш 4 мүнөткө созулат. Бул күрөш дүйнөдөгү эң ылдам деп таанылды. Бизде партерде күрөш жок, ыргытуу жасалган учурда күрөш токтолот.
- Сиздин формаларыңыз абдан кызыктуу жана кооз, ал качан иштелип чыккан?
- Бул форма дүйнө жүзү боюнча колдонулуп жатат. 2002-жылы маркум Баяман Эркинбаев эрежелерди жана форманы иштеп чыккан. Айтмакчы, бул спорттун өзгөчөлүгү, жеңүүчүлөргө жана байгелүү орундарды алган спортсмендерге сыйлык тапшыруу учурунда ар дайым калпак жана чапан берилет. Спортчулар чыныгы кубанычты сезишет. Жана жеңилгендер да, кийин уюштуруучуларга улуттук кийим сатып алуу өтүнүчү менен кайрылышат.
- Бизде абдан күчтүү команда бар деп угуп жатам...
- Бүгүнкү күндө, мен сиздин сурооңузга так жооп бере албайм, анткени башка өлкөлөрдө да абдан күчтүү командалар даярдалып жатат. 2015-жылы кыргызстандыктар үчүнчү командалык орунду алышкан. Алдыңкы орундарды Түркмөнстан спортсмендери ээлеп, Тажикстан, Өзбекстан, Россиядан келген күрөштөр катуу атаандаштык көрсөтүштү.
- Алышты өнүктүрүүдө, башка өлкөлөрдүн спортсмендери анын Кыргызстанда пайда болгонун билишеби?
- Албетте, анткени Алыш түшүнүгү «Манас» эпосунан келип чыккан жана күрөш башталышын билдирет, «Күрөш» деген маанини камтыйт. Күрөш учурунда «Судья» «Алыш» деп айтат! Чындыгында, мелдештерде кыргызча көп сөздөр бар: жамбаш, чалуу, кармаш, оодаруу, чабуу. Бирок, эл аралык деңгээлге чыгуу үчүн биз эки терминди гана калтырдык, тагыраак айтканда «Алыш» жана «Таза», экинчиси таза жеңишти билдирет. Бул жаңылыктарды Эл аралык күрөш федерациясы FILA киргизди, анткени алар бул спортту Олимпиада оюндарынын программасына киргизүүгө умтулушууда.
- Дүйнөдө Алышты канча өлкө пропагандалап жатат?
- Соңку эсептөөлөр боюнча, 70тен ашык мамлекет бар, бирок жыл сайын бул күрөшкө кызыккандар көбөйүп жатат, азыр мен 80ден ашык өлкө бар деп ишенем.
- Көпчүлүк адамдар, негизги идеянын деми менен жашаган адамдын дүйнөдөн кете тургандыгынан кийин, бул спорт түрү жоголуп кетет деп ойлошкон?
- Бул туура, бирок анын ишин Чолпон Султанбекова улантты, азыр ал Азия федерациясынын президенти жана FILAнын аялдар күрөшү боюнча комиссиясынын мүчөсү. Ал чындап эле көп иштерди жасады. Анын бүгүнкү күндөгү негизги максаты - Алыштын Олимпиада оюндарынын программасына кирүүсүн камсыз кылуу, ал ушул багытта тынымсыз иштеп жатат. Анткени бул күрөшүнүн негиздөөчүсү анын маркум күйөөсү жана ал күйөөсүнүн ишин аягына чыгарууну каалайт. Кыргыз федерациясын бүгүнкү күндө анын негиздөөчүлөрүнүн бири Малик Осмонов жетектеп жатат, ал эми Эл аралык федерацияны Гинтаутас Вилейта башкарып жатат. Күрөш динамикалуу өнүгүп жаткандыктан, Алыштын мекени Кыргызстан болгонуна карабастан, эл аралык федерациянын башында башка өлкөнүн өкүлү болушу мүмкүн. Дүйнөдө президенттикке талапкерлер абдан көп. Алыш эл аралык күрөш федерациясына 2008-жылы кирген жана көптөгөн мелдештер FILAнын эл аралык календарына киргизилген. Федерация 2002-жылдан бери иштеп жатат.
- Биздин республикада кандай турнирлер өткөрүлөт?
- Кыргызстанда Баяман Эркинбаевдин эсине арналган Гран-при сериясындагы турнир өткөрүлөт, ага 18 мамлекет катышат. Ошондой эле Азия чемпионаты өткөрүлдү, ал Кыргызстан борборунда үчүнчү жолу өтүп жатат. Мындан тышкары, Кыргызстандын ар кандай чемпионаттары жана эл аралык турнирлер уюштурулат. 23-24-декабрда Масалиевдин эсине арналган эл аралык турнир өтөт, ал үчүнчү жолу өткөрүлүүдө. Биз үч коңшу мамлекетти чакырдык: Казакстан, Өзбекстан, Тажикстан.
- Эгерде күрөш сүйүүчүлөрүнүн бири Алышты үйрөнгүсү келсе, сиздин командага кантип кирүүгө болот?
- Бишкек жана Ошто көптөгөн клубдарда секциялар бар, бирок негизги зал Чүй жана Алматы көчөлөрүнүн кесилишинде, Туризм академиясынын жанында жайгашкан. Ал жерде бизде бардык шарттар менен кеңири комплекс бар. Көптөгөн балдар самбо жана дзюдодон биздин спортко өтүп жатышат. Анткени бул абдан кызыктуу күрөш - бир жолу аны тажрыйбаласа, андан чыкпайт.
- Демек, Алыш күрөшүнүн келечеги абдан перспективдүүбү?
- Албетте, бул спорт түрү Азиянын жабык жайларындагы оюндарга кирди, 2016-жылы Индонезияда өтүүчү ТАФИСА дүйнөлүк оюндарында бар. Биз акырындык менен Олимпиадага кадам таштап жатабыз.
Бир убакта Абу Али ибн Сина физикалык көнүгүүлөрдүн медициналык жактан канчалык маанилүү экендигин илимий жактан негиздеген. Улуу окумуштуунун белбеек күрөшү жөнүндө да айтылган. Ал эки эркектин белбеектен карманып, бири-бирине тартылып, ар бири атаандашын белбеесин бошотпостон жыгууга аракет кылганын сүрөттөйт. Бул мисалдан биз элдик күрөш ошол замандын калкынын массалык иши болуп, улуу энциклопедист тарабынан аталууга татыктуу болуп калганын түшүнөбүз.
Учурда белбеек күрөшү Орто Азияда гана эмес, Түркияда, Индияда, Иракта, Шри-Ланкада, Кытайда, Кореяда, Эфиопияда, Швейцарияда, Шотландияда, Испанияда, Нидерландда, Россияда жана Олимпиада оюндарына бараткан башка өлкөлөрдө да активдүү өнүгүп жатат.