Тяньшаночка зонтиконосная / Чатырчалуу тяньшанчек / Tianschaniella

Тяньшаночка зонтиконосная

Статус: VU. Орточо Тянь-Шанында кеңири таралган, жогору эндемикалык түр. Монотиптик тукумдун өкүлү.

Сипаттама. Көп жылдык өсүмдүк. Тамыры жука, вертикалдуу. Бутактары алсызыраак, 30 - 40 см бийиктикте, жука, жөнөкөй же бутактуу, жалаң же аздап жүндүү. Тамырдын жалбырактары 6 - 10 узун жалбырактардан турган розеткалар, чачыратылган - щетинистүү. Бутак жалбырактары кезектешип, жапыз-серопушистуу. Соцветие кисте формасында, жалгыз цимоздук соцветилерден турат, жалган зонтиктерди түзөт. Цветки жука, узун гүл сабактарында, зонтик формасында топтолгон. Чашечка серопушистуу. Венчик көк, акшыл, түтүкчөсү кыска, 1 мм узундукта, жогорку бөлүгүндө жоон жана шишиктүү. Жемиштери - төрт орешек, кыска гинофоруна ичке жагынан жабышып, орешектин четтери канаттуу, якордук тиштери менен. Зонтик формасында жайгашкан гүлдөрү менен өзгөчө монотиптик тукум.

Биологиялык өзгөчөлүктөр. VII—VIII айларында гүлдөйт; VIII-IX айларында жемиш берет. Көбөйүү семендик.

Жалпы жана өлкөдөгү таралышы. Кыргызстан: Орточо Тянь-Шань (Ысык-Көл облусунун сырты, Теркей Алатоо түштүк макросклон, Торугарт тоосу, Чатыр-Кель көлүнүн тегереги).

Өсүүчү жерлер. Дарыялардын жээгинде жана капчыгайларда, тоолордун жогорку белдеминде, жука топурактуу, таштуу жерлер.

Сан. Ареалдын чегинде, көрүнөт, жалгыз экземплярлар же кичинекей топтор менен өсөт.

Чектөөчү факторлор. Жайыттардын бузулушу, малдын системасыз жайылуусунун натыйжасында.

Культивация. Маалымат жок.

Коргоо чаралары. Кыргыз ССРинин Кызыл китебине (1985) киргизилген.

Рекомендованное охранное мероприятие. Ареалын жана популяциянын абалын изилдөө. Түрдүн эң жыш жайгашкан жерлеринде ботаникалык заказник уюштуруу.

Чатырчалуу тяньшанчек

Tianschaniella
Tianschaniella umbellifera B. Fedtsch.ex M. Pop
Статус: VU. Бул - ички жана орто Тянь-Шанга эндемикалык, сейрек кездешүүчү мозаикалык таралган көп жылдык өсүмдүк. Кыргызстанда ал бир нече жерден гана белгилүү: Чатыр-Көл көлүнүн аймагы, Торугарт-Тоосу, Ак-Шыйрак-Чыгыш жана Теркей Алатоо (Түштүк-Чыгыш бөлүгүндөгү Оттук капчыгайы). Түр жука саздуу жерлерде, таштуу дарыя жээгинде жана таштуу капчыгайларда кездешет. Гүлдөө мезгили: Июнь - Июль, жемиш берүү Сентябрда; көбөйүү жыныстык (түшүмдөр аркылуу). Бул түрдүн культурада маалыматы жок, табиятта саны аз. Чектөөчү факторлор: малдын ашыкча жайылуусунан улам жашоо чөйрөлөрүнүн бузулушу. Бул өсүмдүк 1985-жылы өлкөнүн Кызыл китебине киргизилгенине карабастан, атайын коргоо чаралары жок. Таралышын жана экологиясын изилдөөнү улантуу, түрдү коргоо үчүн ботаникалык жаратылыш аймагын түзүү зарыл.