Тосор капчыгайындагы таш
ТОСОР КАПЧЫГАЙЫНДАГЫ ТАШТАГЫ ЖАЗУ
Ысык-Көл көлүнүн жээгинде араб жазуулары бар жартас жазуулары сейрек кездешет. Азыркы убакка чейин Тон дарыясынын оң жээгинде жайгашкан Чалкан айылындагы чоң ташта болгону бир гана жазуу белгилүү болчу.
Экинчи жартас жазуусу тууралуу 1985-жылдын сентябрь айында маалыматыбыз болду. Бул эстелик Ысык-Көл облусунун Жети-Өгүз районундагы Тосор капчыгайында табылган. Жазуу бар таш тоолордун бийик жеринде, Гюльбактын кыштоосунан алыс эмес, кустар арасында кичинекей жазыктын ичинде жайгашкан (табл. XXI, рис. 1, 2).
Жазуу жерден чыгып турган чоң ташка чегилген. Жазууга ылайыктуу жазык бетинде алты саптан турган түрк жазуусу чегилген, диакритикасыз. Төмөнкү төрт сап тыгыз жайгашкан, ал эми жогорку саптар болгону тегиз жерлерге жазылган. Биз текстти бир бүтүн жазуу катары, бир адам тарабынан жазылган деп эсептейбиз. Жартас чыгымасынын өлчөмү 2,3 Х 1,7 Х 2 м. Бул учурда Кыргызстан аймагында түрк тилиндеги араб графикасындагы эскирээк мезгилге таандык жалгыз жартас жазуусу.
Жазууну толук окуу азырынча мүмкүн болбой жатат. Жогорку бөлөк сапта бизге чегилген сөздөр мындай көрүнөт:
Мен Кара Хасан сакман (?). Бул жерде мен «мен» жана Хасан (ат) сөздөрү так көрүнүп турат. Кара жана Сакман (Сагман же Санман?) сөздөрүнүн мааниси так эмес. Кийинки саптагы биринчи сөздөр: Жафарга шуни (суй?) берам? ‘Джаффарга буларды берем (?)’. Биздин оюбузча, жазуунун толук интерпретациясы ушул эки саптын окууынан көз каранды. Соңку эки сап болсо, көпчүлүк же аз деңгээлде чечмеленет. Айрыкча, биз окуй алабыз: Мен Масъуд алып (?) алдым же Мен Масъуд-али алдым, же Мен Масъуд-алп алдым, т. а. ‘Мен, Масъуд, алдым (жакын, күч менен алдым); Мен, Масъуд-али, же ‘Мен, Масъуд-алп (Масъуд-батыр), жеңдим’. Бирок ал эмне алды же кимди жеңди, бул мурунку саптар туура окулгандан кийин гана белгилүү болот. Соңку сапта бизге болгону акыркы эки сөздү окуу мүмкүн болду —...кылсун (калсун), амин. Бирок иш жүрүп жатканда, биз бул жазуунун сүрөтүн арабист В. Н. Настичке жөнөттүк, ал акыркы эки сапта мындай окуйт: (1) Мен Масъуд алп алдым, (2) Танр[и] кутлуf кылсун, амин, т. а. Масъуд алып, алып жатканын айтып, асмандан бактылуулукту сурайт. Ошол эле учурда ал алп жана танр[и] сөздөрүнүн так окуу боюнча талап кылбайт. Мында үчүнчү сөздү ал алп ‘алып’ деп окуйт. Эгерде кандай болсо да, бул эстеликтин котормосу жана интерпретациясы — келечектеги милдет. Ошондуктан, таштын сүрөтүн жана жазуунун сүрөтүн жарыялайбыз. Жазуудан тышкары, ташта бир нече тоо козуларынын сүрөттөрү да бар, жакшы жасалган. Жазуунун жана сүрөттөрдүн сүрөтү, ошондой эле сүрөт тартуу биз тарабынан жасалган. Палеография боюнча жазуу XI—XII кылымдарга таандык.
