«Мөңгүлөрдүн эриши миңдеген жылдардан бери болуп жатат. Бул табигый процесс. Бул нерседен качып кете албайсың»
«Кумтор кенинин айланасындагы эки мөңгүнүн көйгөйү эч нерсеге татыктуу эмес. Бул жөн гана шумдук чыгаруу үчүн себеп. Бирөө мөңгүлөр жок болуп жатат деп ойлоду. Бирок бул болбойт», — деп комментарий берди геология-минералогия илимдеринин кандидаты, Кыргызстандын тоо ассоциациясынын башкармалыгынын мүчөсү Валентин Богдецкий Кыргызстандын Суу кодексине өзгөртүүлөр боюнча талаш-тартыштар тууралуу.
Эксперт мөңгүлөрдүн эмне болуп жатканын түшүнүү үчүн алардын пайда болушу процессин билүү керектигин эскертип жатат. «Тоолордо, кар сызыгынан жогору, жылдык жаан-чачындар бууланууну ашып кеткен жерде алар топтолуп, мөңгү пайда болот. Ал чоңоюп, белгилүү бир өлчөмдөрдү ашканда, акырындык менен төмөн агып баштайт. Бул ар дайым, бардык жерде болуп жатат, «Кумтордо» же «Джеруйда» — Талас облусундагы дагы бир кенде», — дейт Богдецкий.
Ал «мөңгүнүн калыңдыгы эки километрге чейин жетиши мүмкүн» деп айтып жатат.
«Эгер 200 метр аянтты эсептесек, басым 20 атмосфера болот. Мындай басымдын астында мөңгү сөзсүз төмөн агат. Анын ылдамдыгы ар кандай — күнүнө бирден 20 метрге чейин», — дейт геолог.
Эксперт «мөңгү өзүнүн жанына тоо жыныстарынын массасын тартып алат, анткени мындай басымдын астында ал түптү тырмап, жыныстардын бир бөлүгү артынан түшөт. Андан кийин кар сызыгынын деңгээлинде мөңгү эриши башталат» деп түшүндүрөт.
«Бул бошотуу аймагы. Мөңгү кыймылын улантууда жана эриши уланууда. Кыймыл процессинде ал өзүнүн жанына тарткан калдыктарды таштап кетет. Алардан бөгөт пайда болот. Эгер мөңгү эриши башталып, артка кетсе, «Петрова» мөңгүсүндө, анда ал жерде көл бар дегенди билдирет».
Богдецкий «Кумтор» менен болгон кырдаалды жана мөңгүлөрдүн айланасындагы тынчсызданууну мындайча сүрөттөйт: «адамдар кенде жүргүзүлгөн иштер «Лысый» жана «Давыдова» деген эки мөңгүнү жок кылат деп коркушат. Биринчи мөңгү карьердин үстүндө турат. Алтын өндүрүү иштери аяктагандан кийин карьер төмөндөн суу менен толтурулат, ал эми үстүнө кар жыйналат, жана мөңгү менен тең салмакты калыбына келтирет».
Экинчи мөңгүнүн кырдаалы геологдун пикири боюнча «абдан окшош, бирок бир аз татаал».
«Мурда, иштерден кийин калган бош жыныстарды мөңгүгө таштап коюшчу. Жыныстар мөңгү менен кошо жылып кетчү. Мындай жумуш ыкмасын уруксат берүү каталар болду. Бирок схеманы бекитишти жана бул доомат инвесторлорго эмес, бул маселени иштеген эксперттерге коюлушу керек. Бирок, «Кумтор» иштетүүнү токтоткондо, «Давыдова» мөңгү бардык ташталган массаны бошотуу аймагына алып барып, тең салмакка келет. Мөңгү калыбына келет. Башка эч нерсе болбойт», — деп баса белгилейт эксперт.
Богдецкий «Кумтор» кенинин айланасындагы эки мөңгүнүн көйгөйү эч нерсеге татыктуу эмес» деп эсептейт. «Бул жөн гана шумдук чыгаруу үчүн себеп. Бирөө мөңгүлөр жок болуп жатат деп ойлоду. Бирок бул болбойт. «Кумтордун» айынан эч нерсе эриген жок. Мен 1942-жылы тартылган аэрофотоснимкаларды жана 1963-жылдагы сүрөттөрдү карадым. Бул убакыттын ичинде мөңгүлөр бардык хребет боюнча 200 метрге артка кетти. 3,5 миң метр бийиктикте мурда мөңгүлөр болгон. Талас облусунда «Джеруй» кенинин аймагында үч мөңгү цирки бар, бирок мөңгүлөр жок. Алардан мореналар жана кичинекей көлдөр гана калды. Демек, бул эриш миңдеген жылдардан бери болуп жатат. Бул табигый процесс. Бул нерседен качып кете албайсың. Ал эми алтын өндүрүү бул жерде эч кандай рол ойнобойт».
Эгер кимдир бирөө, Богдецкийдин пикири боюнча, «разработчиктер Кыргызстандын экологиясына зыян келтирип жатат» деп эсептесе — аны далилдеши керек». «Муну кантип жасоону айтайын. «Кумтордо» суу, жер жана аба үлгүлөрүн алыңыз. Бишкектин борборунда аналогдук үлгүлөрдү алыңыз.
Натыйжа сизди таң калтырат. Баш калаадан алынган үлгүлөр бизди курчап турган чөйрөнүн жүздөгөн эсе кирлүү экенин көрсөтөт.
Мисалы, Бишкек жана бүт Кыргызстан асбест негизиндеги шифер менен капталган. Асбест ДДТ тарабынан канцерогендик зат катары таанылган, анын курулуш тармагында колдонулушу тыюу салынган. Бирок эч ким бул боюнча шумдук чыгарбайт жана нааразычылык билдирбейт. Асбест шиферин Кыргызстандын цемент заводунда чыгарууну улантууда, жана бул боюнча эч кимдин иши жок», — деп баса белгиледи эксперт.
