Бир заманда Байлык, Бактылуулук жана Акыл бирге жолдо кетишип, кимдин күчтүү экендигин талашышты. Акыл Байлыкка жана Бактылуулукка мактанып айтты: — Мен эң күчтүүсүмүн. Эгерде адамдын акылы жок болсо, анда анын байлыгы да, бактылуулугу да болбойт!
— Эгерде бактылуулук жок болсо, анда адамга акыл да, байлык да кереги жок! — деди Бактылуулук.
— Жок, мен силердин экөөңөрдөн да күчтүүсүмүн! — деп к怒лданып жооп берди Байлык. — Байлыксыз бактылуулук да, акыл да жок!
Ошол учурда алар талаада жаш дехканды көрүштү. Байлык, башкаларды артта калтырып, дехканды колунан кармап, анын сакалын сылап айтты:
— Сен иштеп жаткан жерге алтын жана күмүш өссүн! — деди ал.
Жана бир заматта дехканнын талаасы буудай менен эмес, алтын менен, чөп менен эмес, күмүш менен капталды.
Муну көргөн Акыл ойлонду: «Мен Байлыктан күчтүүсүмүнбү?» Ал дехканнан акылды алып койду.
Дехкан акылынан ажырап, дароо айылга, байга барып айтты: — Менин талаамда буудайдын ордуна жалаң таштар өстү.
Бай дехканды ээрчип барды. Ал талаадагы алтын жана күмүштү көрүп, дехкан акылынан ажыраганын түшүндү. Анда бай ага айтты: — Сен бул жерди мага бер. Мен сага анын ордуна башка жер берем.
Дехкан булга абдан кубанды. Бай болсо бир күндө баардык алтын жана күмүштү өзүнүн үйүнө алып кетти.
Ошондо Бактылуулук, дехкан байлыктан жана акылдан ажыраганын көрүп, ага жардам берүүнү чечти. Жана ошол замат бай адамдардын кербени пайда болду. Кербенчилер дехканды көрүп, мындай дешти: — Бул адам чынчыл жана жакшы көрүнөт! Аны биздин кербен башыбыз кылалы, баарыбыз аны угуп жүрөбүз!
Кербенчилер дехканга түлкү терисин кийгизип, башына мурунку шапкасын кийгизип, тез жүгүргөн атка отургузуп, өздөрү менен алып кетишти.
Көп өтпөй кербен бир байдын айылына келип, ал жерде токтоду. Түн киргенде, эң улуу кербенчи байдын үйүнө келди.
Бай-аке, биздин кербен башыбыздын аялы жок,— деди ал. Мен анын үчүн сиздин улуу кызыңызды сурап келдим.
Бай абдан кубанды жана кыйкырды: — Эгерде сиздин кербен башыңыз менин кызымды жактырса, мен абдан кубанычтамын, аны ага берүүгө даярмын!
Бай тойго даярдык көрүүнү буйруду жана анын сулуу кызын алып келүүнү тапшырды. Бай урмат менен күйөө баланы тосуп алып, аны үйгө киргизди. Бардык айылдын кыздары тойдун үйүнүн жанында чогулушту. Алар жымжырттыкта үйдүн жанына көтөрүп, белгилүү күйөө баланы карап турушту.
Күйөө баланын маанайы маанилүү жана сулуу болчу. Бирок ал эч нерсе сүйлөбөй, унчукпады, сүйлөй албай калгандай. Анткени анын акылы жок болчу, ал эмне жөнүндө сүйлөшөрүн билген жок!
— Неге ал эч нерсе айтпайт? — кыздар шепти. — Ал, көрүнөт, байдын кызын өзү менен тең көрбөйт.
Бул сөздөр байга чейин жетти.
«Неге ал эч нерсе айтпайт? Же чындап эле менин кызымды өзү менен тең көрбөйбү? Же ал мени күлкүгө калтыргысы келеби?» — деп бай нааразы болду. Ал эртеңкиге чейин күтүүнү чечти. Эртең менен бардыгы билди, күйөө бала бир да жолу оозун ачып, бир сөз да айткан жок.
— Менин башыма уят түштү, ал менин кызымдан жийиркенет! — деп кыйкырды нааразы бай жана элди чогултуп, күйөө баланы өлтүрүүнү чечти.
Ошол учурда Байлык, Бактылуулук жана Акыл бул айылдын жанынан өтүп жатышты. Алар байдын дехканды өлтүрүүнү пландап жатканын билишти. Байлык жана Бактылуулук Акылдан суранышты: — Биз жеңилгенбиз. Дехканга акылды кайтарып бер, аны куткар!
Акыл макул болуп, дехканга мурдагыдан эки эсе көп акыл берди. Дехкан дароо өзүнө келип, айланасына карап, аны өлтүрүүгө даярданып жатканын көрүп, шапкасын колуна алып, сакалын түздөп, сүйлөй баштады: — Бай-аке, мага эки сөз айтууга уруксат бер.
— Айтсын, айтсын! — эл кыйкырды.
Бай макул болду.
— Мен кичинекей бала болгондо, биздин айылга душман кол салды, биз баарыбыз качып кеттик,— деди дехкан, — Ошол учурда биздин айылдын бир кыз жигиттин кийимин кийип, чачын шапкасынын астына жасырып, атка отуруп, душманга каршы чыкты. Ал душманды кууп чыгарып, күлүп, качып жаткан элди токтотту. Ошентип, кечээ мен отуруп ойлонуп жаткам, балким, сиздин кызыңыз ошол кыздай батыр болуп калат!
Бай бул сөздөрдү угуп, кубанды жана чоң той уюштурду.
Тойдон кийин дехкан сулуу аялын алып, кербендин башында башка элдер жана хандыктар менен соода кылууга узак жолго чыкты. Ошол убактан бери эл арасында: «Эгер акыл жок болсо, анда байлык жана бактылуулук да болбойт» деген макал калды.
