Профессор Поливановдун Фрунзедеги негизги иши
1919-жылы Е. Д. Поливанов Коммунисттик партияга кирет (бул университеттин профессорлорунан алыстатат) жана Коминтерндин чет өлкөлүк өкүлдөрү, айрыкча кытайлар жана жапондуктар менен практикалык ишке активдүү катышат. Андан кийин — чыгыш тилдери жана салыштырмалуу тил таануу боюнча фундаменталдык илимий иштер. Ал индоевропалык багыттагы салыштырмалуу лингвистика боюнча таанылган адиске айланат. Анын эмгектери чет өлкөлөрдө жарык көрөт. Поливанов «яфетикалык теория» деп аталган Н. Я. Маррдын «тил жөнүндө жаңы окуусу» боюнча биринчи жана эң туруктуу каршы пикирлердин бири болуп чыгат (көп өтпөй «илимий жактан негизделбеген» болуп калат), бирок жеңилүүгө учурайт. Маррдын теориясы расмий колдоого ээ болот, бул административдик системада анын каршы келгендерине куугунтуктоо жана кийинки репрессияларды билдирет. Тил таануу саясаттын куралына айланат. Поливановду басып чыгаруудан токтотушат жана бардык ээлеген кызматтарынан алынып салынат. Бирок ал күйбөйт: тынбай Орто Азияга, анын ичинде Фергана жана Памирге лингвистикалык экспедицияларга барат. Өзүнүн кесиптештери менен СССР элдери үчүн жазуу системаларын иштеп чыгууга, жергиликтүү тилдердин грамматикасын түзүүгө катышат, өзбек тили боюнча мектептер үчүн окуу китебин чыгарат. Ал эл аралык лингвистикалык конгресстерге тезистер жана докладдар жиберет (бул жерде алар басылып чыгат), бирок каражаттын жетишсиздиги аны чет өлкөгө жеке катышуу үчүн чыгууга мүмкүнчүлүк бербейт. Ал чет өлкөгө, анын камсыздалган жашоосу жана иштөө үчүн мыкты шарттары күтүп турган жерге да өтө кызыкпайт. Улук илимпоз Орто Азия элдери үчүн окуу китептерин иштеп чыгууга, орус тилин үйрөтүү методикасына өзүн арноону чечет. Ошондуктан Кыргызстандан келген чакырууга кубаныч менен жооп берет.
Фрунзедеги негизги иши — кыргыз жана дунган тилдери: окуу китептерин, сөздүктөрдү түзүү, «Манас» эпосун которуу ж. б. Бирок педагогикалык институтта ...саясий экономикадан да сабак берүүгө туура келет. Илимпоз полиглот болгон жана өзү 16 тилди билерин айтчу. Алардын арасында — бардык негизги батыш европалык тилдер, ошондой эле кытай, дунган, жапон, бардык түрк тилдери бар. Бирок фактически (кеминде лингвистикалык жактан) дагы кеминде эки ондон ашык тилди билген, анын ичинде ассирия, араб, грузин, корей, тибет, чечен, эстон жана башка көптөгөн тилдер бар. Ал жаңы тилдерди оңой эле үйрөнүп, алардын көптөгөн диалекттерин билген. Мындай илимий кызматкер кыргыз маданий курулуш институту үчүн чындап эле кымбат баалуу табылга болгон. Эки күндөн кийин ал Ташкентке «жеке иштер боюнча» эки жумага чыгып кетет (анда анын аялынын эжеси жашачу). Ташкент, экспедициялык маршруттан тышкары, илимпоздун эркин чыгууга мүмкүнчүлүгү бар жалгыз шаар болуп калды. Анткени Н. Я. Маррдын «яфетикалык теориясына» активдүү сын айткандыктан, Е. Д. Поливановдун кыймылын чектешет. Трагедиялык жылдар жакындап келе жатат жана алардын коркунучтуу булуттары өлкөнүн үстүндө уже илинип турат. Институтта иш графиги катуу жөнгө салынган.
Мына, 1935-жылдын 10-январындагы буйруктун үлгүсү: «Кыргызстан маданий курулуш илимий-изилдөө институтунун илимий кызматкерлеринин жана техникалык кызматкерлеринин милдеттүү иш убактысы:
1. Поливанов Е. Д. 12 1/2 дан 15 1/2 саатка чейин,
2. Тыныстанов К. Т. 12 1/2 дан 15 1/2 саатка чейин,
3. Ян-Шан-Син Ю 10 дан 14 саатка чейин... (жана башка).
Жогоруда аталган илимий кызматкерлердин жана техникалык кызматкерлердин убактысынан четтөө директордун уруксаты менен гана мүмкүн».
Согуштук ишканадагыдай!
Профессор Евгений Дмитриевич Поливанов
