Бул өзгөрүүлөр башкаруучу партия үчүн жаңы доордун башталышыбы же жөн гана реформалар үчүн бош убадаларбы?
Улан-Батордогу «Буян-Ухаа» спорт сарайынын ички дубалдары, ноябрь айынын суукка чалдыккан, Монголиядагы башкаруучу Монгол эл партиясынын (МНП) 2200 делегатынын шуугу менен толду.
15-ноябрда «Биримдик-Чечим-Өнүгүү» девизи менен өткөн МНПнын съезди жаңы жетекчилик үчүн формалдуу добуш берүү эмес, коррупциялык скандалдар жана саясий каршылыктардан кийин коомдун ишенимин калыбына келтирүү аракетине айланды.
38 жаштагы Монголиянын биринчи вице-премьер-министри Учрал Ням-Осор бул окуянын негизги фигурасы болуп, 94.95% добуш алып, МНПнын жаңы төрагасы болду. Суроо, ал партияны жандандырууга жетише алабы же анын шайланышы мурдагы тартипти сактоонун гана аракетиби?
МНПнын шайлоолору 3.5 миллион калкы бар, Кытай менен Россиянын ортосунда жайгашкан Монголия үчүн чоң кесепеттерге ээ. Партия 2016-жылдан бери бийликте, бирок анын легитимдүүлүгү коррупция менен байланышкан скандалдар, анын ичинде «Көмүр запастары» иши менен талкаланды, бул өлкөгө миллиарддаган долларга түштү. Натыйжада мурдагы парламент спикери кызматтан кетүүгө мажбур болду, ал эми мурдагы премьер-министр да нааразычылыктар фонуна кызматтан кетти. Съездге чейин МНПнын рейтинги 30%дан төмөндөп, оппозициядагы Демократиялык партия (ДП) популярдуулугун жогорулата баштады.
Цифрдык технологиялар жана экономикалык дипломатия жаатында жакшы репутацияга ээ Учрал МНПнын «жаңылануу кандидаты» болуп, ички талаш-тартыштарды жеңип, шайлоочуларды партиянын ниетинин чындыгына ишендирүүгө жөндөмдүү болду. Бирок, делегаттардын колдоосуна карабастан, суроолор калууда: анын шайланышы чыныгы өзгөрүүбү же жөн гана косметикалык өзгөрүүлөрдүн дагы бир аракетиби?
МППнын кооптуу эсептөөлөрү: эмне үчүн Учрал, эмне үчүн азыр?
Учралдын тандоосун түшүнүү үчүн 2025-жылы МППнын экзистенциалдык кризисин эске алуу маанилүү. Партиянын көйгөйлөрү жылдын башында башталды, Оюун-Эрдэнэ кызы экономикалык кыйынчылыктарга карабастан, кымбат буюмдарды көрсөтүп жаткан видео интернетте тарап кеткенде. Бул массалык нааразычылыктарды жаратты, натыйжада Оюун-Эрдэнэ ишенимин жоготту, бул МНПнын ДП менен коалициясынын бузулушуна алып келди.
Анын ордуна келген Занданшатар Гомбожав да коррупция боюнча айыптоолор менен мурдагы парламент спикери менен болгон конфликтке тартылып, кыйынчылыктарга туш болду. Бул акыркысынын кызматтан кетишине алып келип, партиянын ичинде кошумча чыңалууну жаратууда.
Съездге чейин МНП толук башаламандык абалында болду. Сканалдар менен такталган эски гвардия жаш мүчөлөрдүн реформалар боюнча талаптарына жооп бере алган жок, жана Учрал компромисс тандоосу болуп калды.
2016-жылдан бери депутат болуп иштеп келе жаткан Учрал цифрдык технологиялар жана экономикалык дипломатия жаатында тажрыйбага ээ. Анын билим алуусу жана эл аралык тажрыйбасы евразиялык кесилиште байланыштарды орнотууга мүмкүндүк берди, бул Монголия үчүн пайдалуу болушу мүмкүн.
Цифрдык өнүгүү министри болуп турганда, ал «Чингис Сат» спутнигин, ал алыскы аймактарда интернетти камсыз кылууга жана электрондук башкарууну жакшыртууга көмөктөшүүгө арналган инновациялык долбоорлорду илгерилеткен.
Экономика жаатында ал ЕАЭБ менен соода келишимин түзүүдө делдал болуп, соода көлөмүн $3 миллиардга жогорулатууга, ошондой эле Orano Mining менен уранды казып алуу боюнча келишимде жүздөгөн жумуш орундарын убада кылган.
Бирок, анын айрым бизнес структуралары менен байланыштары күмөн саноолорду жаратат. «Социалдык тармактарда адам укуктарын коргоо жөнүндө мыйзам» боюнча инициативанын провалы анын партиялык басымы алдында уязвимдүүлүгүн көрсөттү, бул анын реформатордук ниеттерин шектенүүгө алып келет.
МНПнын Учралды колдошу ошондой эле муун алмашууну билдирет: 38 жашында ал акыркы он жылдыктагы партиянын эң жаш төрагасы болуп калды.
Съезде сунушталган «E-4 стратегиясы» партиянын ишин оптималдаштырууга багытталган, жаш делегаттардын кызыгуусун жаратты жана коррупцияга каршы саясаттын элементтерин жана жаштардын укуктарын кеңейтүүнү камтыйт.
Учралды кийинкиде эмне күтүп турат? Күч, чектөөлөр жана президенттикке байланыштуу суроолор
Учралдын жеңиши менен суроо туулат: ал спикер же премьер-министр сыяктуу жогорку кызматтарга умтулабы? Учурда МНП «эки жетекчилик» моделин тандап, Занданшатар премьер-министр болуп калууда, ал эми Учрал партияны башкарып, МППнын ичинде ар кандай фракцияларды тең салмактоого мүмкүндүк берет.
Бирок, премьер-министрдин кызмат орду келечекте жок эмес. Занданшатардын катачылыктарында Учрал оңой эле анын ордун ээлей алат.
Калган негизги маселе – Монголиянын өнүгүү планын ишке ашыруу, ал экономикалык өсүү жана атаандаштык боюнча амбициялуу максаттарды коюуда. Бул багыттардагы ийгилик өкмөттүн туруктуулугу үчүн маанилүү фактор болуп калат.
Президенттик шайлоолорго келсек, конституцияга ылайык, талапкерлер 50 жаштан жаш болбошу керек. Ошондуктан, Учрал 2027-жылдагы шайлоодо жеңишти камсыз кылууга мажбур болсо, партиясы анын талапкерлигин колдоого жетиштүү күчтүү болгонуна чейин туура убакытты күтүшү керек.
Учрал МППнын «карылар кеңеши» тарабынан каршылыкка туш болушу мүмкүн, алардын колдоосу реформаларды өткөрүүдө алардын кызыкчылыктарына коркунуч туудурбаганга жараша болот.
Анын «E-4» стратегиясы жогорку кызматтагы чиновниктер үчүн чектөөлөрдү да камтыйт, бул эски гвардиянын нааразычылыгын жаратат.
«Карылар Учралга иш алып барууга мүмкүнчүлүк беришти, бирок шарттар менен», - деп комментарий берет аналитиктердин бири, реформалар менен салттар ортосундагы тең салмакты сактоо зарылдыгын белгилеп.
Неге оор жүк ташуучулар отурду: фракциялык келишимдер жана артка чегинүү тактикасы
Учралдын ишенимдүү жеңиши МППнын башка таасирдүү фигуралары кайда экендиги тууралуу суроону жаратат. Жооп фракциялык саясатта жана съездге чейин болгон келишимдерде жатат.
Бямбацогт Сандаг, Энхбаяр Жадамба, Тэмуулэн Ганзориг жана Амарсайхан Сайнбуян сыяктуу негизги фигуралар шайлоого катышпоону чечишти. Учралдын жалгыз атаандашы Лхагважав Батболд эч кандай фракциянын колдоосуна ээ болгон жок.
Сүйлөшүүлөргө ылайык, МППнын карылар кеңеши Учралдын жеңишин камсыз кылуу үчүн күчтүү атаандаштарды жок кылган. «Бул жөн гана шайлоо жарышы эмес, бул таажы салуу болду», - деп билдиришет адистер.
Занданшатар менен союздаш катары күчтүү позицияга ээ Бямбацогт Учралды колдоп, шайлоодо өзүнүн таасирин сактап калууну тандады. Энхбаяр, так колдоо базасы жок, дагы катышпоону чечти.
Жаш талапкерлер Тэмуулэн сыяктуу, шайлоого катышуу маргиналдашууга алып келиши мүмкүн экенин түшүнүшөт, Учралга негизги фракциялар тарабынан колдоо көрсөтүлгөндүктөн.
Скандалдан калыбына келбеген Амарсайхан да Учралга каршы чыгууга жетиштүү күчкө ээ эмес жана күтүүнү тандайт.
Улан-Батордун мэри Нямбаатар Хишгээ да карылар арасында Учралга болгон колдоону сезип, конфронтациядан качып жүрөт.
Ошентип, МППнын эски гвардиясы Учралды колдоп, партиянын биримдигин көрсөтүп, өз кызыкчылыктарын коргоо үчүн реформаларды өткөрүүдө инициативаны өзүнө алууга мүмкүндүк берди.
Келечектеги тобокелдиктер: реформа же фасад?
Учралдын төрагалыгы убадалар менен башталат, бирок аны оор чакырыктар күтүп турат. МНП ичиндеги «Биримдик» хрупкий бойдон калууда: туруктуулук жана өнүгүү фракциялары шайлоодо жеңишке жетүүнүн зарылдыгында гана макул.
Учралдын реформалары карылар тарабынан каршылыкка туш болушу мүмкүн, алар өз позицияларын сактоого умтулушат.
Монголиядагы экономикалык абал да туруктуу эмес, бул өлкөнү дүйнөлүк рыноктордогу өзгөрүүлөргө уязвим кылат. Диверсификация долбоорлору, мисалы, уран инициативасы, ишке ашыруу үчүн убакытты талап кылат.
Коррупция чет элдик инвестицияларга коркунуч туудуруп, долбоорлордун жогорку наркы нааразычылыкты жаратышы мүмкүн. Учрал инвестициялык климатты начарлатпаш үчүн шарттарды кайра карауудан качып жатат.
Келечекте Учрал 2026-жылга бюджетти ишке ашыруу керек, ал эмгек акыны жогорулатууга багытталган чараларды камтыйт, бирок башка тармактарда кыскартуу аркылуу, бул калктын нааразычылыгын жаратат.
Геополитикалык факторлор да тобокелдиктерди кошот, анткени Кытай, Россия жана Батыш ортосундагы тең салмактуулук улам татаалданууда. Учрал бул өлкөлөрдүн кызыкчылыктары ортосунда маневр жасоого мажбур болот, Монголиянын коопсуздугун камсыз кылуу үчүн.
Бирок, эң чоң коркунуч Учралдын реформалары жөн гана сөздө калуусу мүмкүн. МНП коррупция менен күрөшүүнү бир нече жолу убада кылган, бирок чындыгында бул төмөнкү чиновниктерге каршы гана багытталган.
Эгер Учрал жогорку кызматтагы адамдарды жоопко тартпаса, коомдук ишеним талкаланып кетиши мүмкүн. «Монголдор реформалар боюнча убадаларга циничный болуп калды», - деп эскертет адистер.
16-ноябрда «Буян-Ухаа» спорт сарайы бошоп жатканда, Учрал Монголиянын саясий келечегинин борборунда болду. Анын төрагалыгын МНП үчүн скандалдардан жабыркаган партиянын имиджин калыбына келтирүүгө багытталган тобокелдүү кадам катары караса болот. Бул Монголия үчүн ресурстардан жана коррупциядан көз каранды болуудан кутулуунун мүмкүнчүлүгү.
Учралдын ийгилиги эски гвардияны жеңип, чыныгы өзгөрүүлөрдү ишке ашырууга жөндөмүнө жараша болот. Эгер ал реформаларды өткөрүп, элитаны жоопко тартса, ал Монголиянын саясий картасын өзгөртө алат. Эгер болбосо, МНП өзүнүн төмөндөшүн уланта берет, бул саясий туруктуулукка алып келет.
автор: Сумъяа Чулуунбаатар — экономист жана эл аралык маселелер боюнча эксперт. Учурда Сумъяа Монголиянын илимдер академиясындагы эл аралык изилдөөлөр институтунда штаттан тышкаркы илимий кызматкер болуп иштейт.
перевод: Татар С.Майдар
источник: The Diplomat ```
