Элдик кыймылдар. Андижан восстани XIX кылымдын аягында Түркестан аймагында болгон эң ири элдик кыймыл катары тарыхка кирди. Восстани негизги себептери царизмдин колониялык саясаты, социалдык жана улуттук зомбулуктун күчөшү, жергиликтүү калкка карата орус администрациясы тарабынан жүргүзүлгөн зомбулук болду. Восстани ар кандай социалдык катмарлардын, анын ичинде өзбектер, кыргыздар, тажиктер жана башка улуттардын өкүлдөрүнүн катышуусунда болду. Восстани 1898-жылдын майында исламдык ураандар
Кыргызстандын өнөр жайы Түркестан аймагында 19-кылымдын 90-жылдарынын башында Түркестан аймагында түштүктө көмүр жана мунай кендерин изилдөө жана иштетүү башталды. 1898-жылдан тарта Кызыл-Кияда таш көмүр катмарлары иштетилген. Көмүр жана мунай кендери башка аймактарда да табылган, аларды акырындык менен иштетүү башталган. 20-кылымдын башында кайра иштетүү жана казып алуу өнөр жайында салыштырмалуу ири ишканалар пайда болду. Бул - Араван жана Найман айылдарындагы пахта тазалоо заводдору,
Ун базары 1899-жылдын. Сауда. Россия администрациясы сауданы - ярмарка жана стационардык түрдө өнүктүрүүнү колдоду. Эң ири ярмаркалар Аулие-Ата, Атбашы, Каркара болуп саналат. Шаарлардын соода маанисин жакшыртуу жана мал чарбачыларын тартуу максатында шаарларда да ярмаркалар уюштурулду. Ошентип, Пржевальск, Пишпек жана Токмак шаардык ярмаркалары ачылды. Мындай ярмаркалар стационардык сооданын өнүгүшүнө тоскоол болгон жок, тескерисинче, акырындык менен ага аралашып, туруктуу иштеген «соода
Экономикалык өзгөрүүлөр. XIX кылымдын экинчи жарымында мал чарбачылыгы жана айыл чарба тармагында байкалаарлык өзгөрүүлөр болду, калк мөмө-жемиш, жүзүм, арачылык менен алектенүүгө киришти. Жаныбарлардын породаларын жакшыртуу боюнча тандоо иштерин жүргүзүү максаттуу жүргүзүлдү, айыл чарба өсүмдүктөрүнүн түрлөрү кеңейди. Ички жана тышкы соода жаңы деңгээлге чыкты. Регион Россия империясына киргенден кийин кыргыздардын социалдык түзүлүшүндө өзгөрүүлөр болду. Коомдогу ордуна жана өндүрүш
Тургундар 1861-жылдан кийин Россиянын дыйкандык көчмөндөрүнүн (орус, украин, немис жана башка улуттардын өкүлдөрү) жана Кытайдан - Кашгар оазисинен келген дунгандар менен уйгурлардын көчүп келишинин натыйжасында региондун демографиялык сүрөтү өзгөрдү. Россиядан келген тургундардын агымы цардык өкмөттүн кошулган аймактарды экономикалык жактан иштетүү боюнча жүргүзгөн чаралары менен байланыштуу болду. Чүй өрөөнүндө жана Ысык-Көл чөлкөмүндө дыйкан айылдары 1860-1870-жылдары, Талас өрөөнүндө -
Административдик саясат. Түркестанды, анын ичинде кыргыз жерлерин башкаруу уюштурулушуна Россия империясы басып алуу учурунда киришкен. Административдик жактан азыркы Кыргызстандын түндүк бөлүгү - азыркы Чүй, Ысык-Көл, Нарын жана Талас облустары, Семиречен жана Сырдарья облустарына кирген. Азыркы Жалал-Абад облусунун аймагы Наманган жана Андижан уезддерине, Ош облусунун аймагы - Ош, Андижан жана Маргелан уезддерине, Баткен облусунун аймагы - Маргелан жана Коканд уезддерине кирген. Азыркы
Кыргыздарды Россиянын багындыруусу. XVIII кылымдын акыркы төрттөн биринде, түштүк уруулары Коканд хандыгынын курамында, түндүк уруулары болсо өз уруунун башчыларынын бийлигинде болушкан. 1709-жылы Коканд хандыгынын пайда болушу менен, анын курамында отурукташкан сарттар, өзбектер жана тажиктер менен бирге, илатийа (бөлүктөрү ушул убакта отурукташкан, негизинен жарым отурукташкан кыргыздар, өзбектер, кипчактар, түркөлөр жана башка элдер) да орун алган. Алардын кишлактары жана кыштактары
Алгачкы просветительлер: Ишеналы Арабаев, Ибраим Абдырахманов Кыргызстан Россиянын курамына киргенден кийин билим берүү, просветительство, илимий-изилдөө иштерин өнүктүрүү үчүн шарттар пайда болду. Элди просветительликке тартууда биринчи кыргыз просветительлеринин — Осмоналы Сыдык уулу, Белек Солтоноев, Ишеналы Арабаев, Ибраим Абдырахманов жана башкалардын чоң ролу болду.
Кыргызстандын Россияга кошулушу кыргыз коомунун ички саясий, экономикалык жана социалдык өнүгүүсү үчүн гана эмес, ошондой эле анын маданиятындагы прогрессивдүү өзгөрүүлөргө да чоң мааниге ээ болду.
Андижан көтөрүлүшү. Көтөрүлүштүн негизги себептери чыдагыс жашоо шарттары жана цардык бийликтин ырайымсыздыгы болду. 1898-жылдын 17-майында, кечке жакын, Мин-Тюбе айылында адамдар — кыргыздар, өзбектер, тажиктер чогулуп башташты. Алардыкынын саны акырындык менен 200 адамга жетти. Айылдык ишан (дін кызматкери) Мадали — белгилүү жана урматтуу адам, Меккеге хадж кылган, орус жоокерлеринин мусулмандарга алып келген аракечтик, адеп-ахлакты бузуу, мечиттерди, медреселерди жабуу, ислам динине
Башкаруу. Россия Кыргызстанда өзүнүн административдик башкаруу тартибин киргизди. Кыргызстан облустарга, облустар уезддерге бөлүндү. Уезддер, өз кезегинде, айылдарга бөлүндү. Айылдар миң же эки миң үй-бүлөдөн (үй) турган, ал эми айылдар жүздөн эки жүз үй-бүлөгө чейин болгон. Жалпысынан 73 айыл түзүлгөн. Облустар жана уезддердин башында орус чиновниктери турду. Көп учурда бул цардык офицерлер болчу, анткени басып алынган жерлерди башкаруу жарым аскердик мүнөзгө ээ болчу.
XIX кылымдын ортосунда Түштүк Кыргызстан калкы Коканд хандыгынын кысымында жашап жаткан. Бирок саясий абал жана хандыктагы жагдай мурдагыдай бекем эмес эле. Ички карама-каршылыктар, токтобогон сарай төңкөрүштөр, бир жагынан, хандыктагы оор абалды курчутуп, экинчи жагынан, Россия үчүн Фергана өрөөнүн, Түштүк Кыргызстанды басып алуу тапшырмасын жеңилдетип жатты.
Эгемендүү кыргыз хандыгын түзүү жана анын кулашы. XIX кылымдын ортосунда ири сарыбагыш манап Ормон Ниязбек уулу Түндүк Кыргызстанда, Нарын дарыясынын боюнда жана Ысык-Көлдүн айланасында жашаган кыргыз урууларын бириктирүүгө аракет кылды, эгемендүү хандык түзүү максатында. 1842-жылы ал Ысык-Көлдүн батыш жээгиндеги Кызыл-Токой жергесинде курултай өткөрүп, сарыбагыш, бугу, солто, саяк, саруу, кушчу, черик урууларынын өкүлдөрүн чакырды. Курултайда Ормон хан деп жарыяланды.
Атаке батыр сарыбагыш уруусунун бийи - башкаруучу болуп, Чүй өрөөнүндө жашаган. Төмөнкү жонду жашыруу үчүн, ал оозун жаап турган атайын байламычты кийүүгө мажбур болгон. Атаке батырдын акылмандыгы жана көрөгөчтүгү үчүн ал жөнөкөй адамдардын арасында чоң урматка ээ болчу, улуулар жана кыргыз урууларынын башчылары арасында авторитетке ээ болчу.
XIX кылымдын ортосуна чейин кыргыз эли Коканд хандыгынын бийлигинде болду. Коканд хандары кыргыз феодалдарынын уруулар аралык уруштарын колдоп, кыргыздарды саясий жана аскердик жактан алсыратууну көздөшкөн; Цин Кытайы кыргыз жерлери үстүндөгү үстөмдүгүн таанууну талап кылган; коңшу казак, өзбек феодалдарынын аскердик чабуулдары жана коркунучтары - бул бардык жагдайлар кыргыздарды Россияга багыт алууга мажбурлаган. Россиялык капитализм жаңы рынокторду жана өнүгүп жаткан өнөр жайы үчүн арзан
