Экономиканын экономикалык абалы
Кыргызстан, көз карандысыз мамлекет болуп, дүйнөлүк коомчулукка өнүгүп жаткан өлкө катары кирди, ал чыныгы демократиялык мамлекетти куруу жолунда өтүү процессинде.
Кыргызстандын экономикасы союздук бөлүштүрүүдө негизделген, алгачкы этапта диспропорциялар менен толтурулган, ошондуктан 1989-1991-жылдары 10+13% ИДП (жалпы улуттук продукт) өлчөмүндөгү ири субвенциялар менен колдолгон. Кыргызстандын эл чарбасында эки өз ара байланышпаган комплекстер пайда болду: АПК (агроөнөржай комплексинин) тармактары, негизинен сырьёго багытталган жана машина куруу өндүрүштөрү, ошондой эле республиканын чегинен тышкаркы заказдарга жана жеткирүүлөргө толук көз каранды болгон кен-металлургия комбинаттары. Мунун натыйжасында шаар жана айылдын экономикалык жана социалдык дезинтеграциясы, өнөр жайдын ири өнөр жай борборлорунда гана топтолушу менен анклавдык мүнөзгө ээ болду.
Акыркы жылдары Кыргызстандын экономикасын төмөндөгүлөр соккуга алды:
- өндүрүштүн кескин төмөндөшү;
- үч цифралуу инфляция темптери;
- бюджеттин өсүп жаткан жетишсиздиги.
Өндүрүштүн өсүшү 1989-жылы токтоду, ал эми төмөндөө темптери күчөдү, 1992-жылы өндүрүлгөн улуттук кирешенин көлөмү 30% (ТМД боюнча - 33,5%) кыскарды, керектөө товарларынын өндүрүшү - 32%, өнөр жай продукциясы - 27%, айыл чарба продукциясы - 24% кыскарды. Керектөө товарлары жана акы төлөнүүчү кызматтар боюнча баалар жана тарифтердин жыйынды индекси ошол эле убакта 1974,5% (1991-1992-жылдары - 1896,7%) түздү, ал эми калктын акча кирешелери болгону 8,8 эсе өстү. 1992-жылы бюджеттин жетишсиздиги 11,8% ИДПны түздү.
Себептери:
- ТМД өлкөлөрүнүн республиканын өндүрүшү тарабынан чыгарылган товарларга, машиналарга жана жабдууларга болгон заказдардын кыскарышы;
- импорттолгон энергия булактары, металл, жыгач, сырьё жана өндүрүш үчүн комплекттөөчү буюмдардын бааларынын кескин көтөрүлүшү, жеткирүү квоталарынын кыскарышы;
- сырттан келген субвенцияларды токтотуу;
- өндүрүштүк жана транспорттук жабдуулардын эскирүүсү;
- реформалардагы стихиялуу элементтердин үстөмдүгү;
- аткаруу жана келишимдик дисцилина жана жоопкерчилик деңгээлинин жалпы төмөндөшү.
1992-1993-жылдары биз, ТМДнын башка өлкөлөрү сыяктуу эле, 1992-жылдын башында Россия тарабынан жүргүзүлгөн бааларды радикалдык либералдаштыруу менен башталган экономикалык стихия менен бирге жүрдүк. Ошентип, энергия булактарынын баалары 1990-жылга салыштырмалуу бүгүнкү күндө 1200 эсе көтөрүлдү, ал эми биздин экспортубуздун негизин түзгөн айыл чарба продукциясынын баалары болгону 100-120 эсе. Муну менен ТМД өлкөлөрү менен соодадагы чоң терс сальдо пайда болду, ал ушул жылдын тогуз айында Россия менен 187 млн. сом, Казакстан менен - 7,6 млн. сом, Өзбекстан менен - 115 млн. сомду түздү.
1993-жылы биз экономикалык кризистик тенденцияларды жеңүү үчүн белгилүү аракеттерди жасадык, бул үчүн жылдын башында өкмөт тарабынан кабыл алынган өзгөчө чаралар колдонулду. Бирок, алар толук көлөмдө ишке ашкан жок, бирок өндүрүштүн төмөндөө темптерин токтотууга, инфляцияны контролдоого жетишилди. Ошентип, 1992-жылы ПНДнын жыйынтыгы боюнча 15,4% (1992-жылы - 26%) төмөндөдү, ал эми жаз айларында инфляция 1992-жылдын аягындагы 40-59%га карата 16-18%га төмөндөдү.
Натыйжада Кыргызстандын экономикасы дагы деле терең кризистик абалда. Бул жылдар ичинде жүргүзүлгөн экономикалык реформалардын натыйжасында эмне жасалды?
Рынок экономикасынын негиздери коюлду: жеке менчик, жеке ишкердик, шаарда жана айылда эркин ишкердик институттары түзүлдү.
Эмне дегенде, жаңы формада, бирок рынок механизми иштеп жатат, бааны суроо-талап жана сунуштун катышына жараша аныктап, тескерисинче, баанын өзгөрүүлөрүнө жараша суроо-талап жана сунуштун катышын жөнгө салып турат. Бирок, рыноктук мамилелер дагы жетишерлик өнүкпөгөн жана кемчиликтүү экенин моюнга алуу керек. Эң негизгиси - товар өндүрүүчүлөрдүн эркин баа түзүү шарттарында эркин атаандаштык механизмин ишке киргизүү, ошондо өнөр жайчылар жана ишкерлер бири-бирине атаандашып, керектөөчүлөрдү толук, сапаттуу жана арзан канааттандыра алышат. Атаандаштык иштебей турган болсо - рыноктун негизги катализатору - экономика токтоп калууга, регрессияга учурайт.
Дүйнөнүн бир дагы өлкөсү, анын ичинде Чыгыш Европа өнүккөн өлкөлөрү, командалык-административдик экономикадан рынок экономикасына өтүү процессинде экономикалык тартип жана эрежелерде белгилүү бир хаос мезгилин баштан кечирбей калган эмес, бул сөзсүз түрдө өндүрүштүн кескин төмөндөшү менен коштолгон. Бул акыркы жылдардагы Кыргызстандын экономикасына да тиешелүү. Мунун табият мыйзамы: бир тартиптен ар кандай системаны экинчи тартипке өткөрүү үчүн хаотикалык абал аркылуу гана өтүүгө болот.
Бирок азыр жаңы, рыноктук, башкаруу эрежелерин уюштуруу үчүн чечүүчү мезгил келди, анткени жетиштүү тажрыйба топтолду, алардын оң жана терс кесепеттерин көрүүгө болот. Андан кийин чечкиндүү, оперативдүү жана натыйжалуу аракеттер керек.
Бул жагдайда өкмөт:
- рынок экономикасынын өсүшүн чечкиндүү колдошу керек, рыноктук инфраструктураны бекемдөө жана өнүктүрүү саясатын жүргүзүшү керек;
- жогорку суроо-талапка ээ болгон товарларды жана продукцияларды өндүргөн кичи жана орто ишканалардын кеңири тармагын түзүү жана активдүү иштешин ар тараптан стимулдаштыруусу керек;
- өз алдынча экономикалык субъекттердин ишине административдик жөнгө салуу формасында кийлигишүүсүн туруктуу жана аң-сезимдүү түрдө кыскартууга, экономикалык ишмердик үчүн шарттарды жөнөкөйлөтүүгө жана унификациялоого милдеттүү.
Ар дайым жана республикадагы бардык жарандар үчүн жеңил жолдор жок экенин, реформалардын оор жүгүн жеңилдетүүчү жомоктук каражаттар жок экенин, биздин жашообузду өзгөртүүгө эч ким, бизден башка, жөндөмдүү эмес экенин эстен чыгарбоо керек. Бизге жардам бере алышат, бүгүнкү күндө көптөгөн жакын жана алыс чет өлкөлөрдө жасалгандай, бирок эч ким биздин реформаларыбызды биздин ордубузга жүргүзбөйт.
