Бишкектин пайда болушу
БИШКЕКТИН ПАЙДА БОЛУШУ ЖАНА ӨСҮШҮ
Археологдордун Аламедин ГЭСин курууда шаар таштарын табышы, Бишкектин аймагында 5-4 миң жыл мурун биринчи адамдардын жашаганын көрсөтөт.
Археологдор ошондой эле Аламедин дарыясынын сол жээгинде (Аламедин айылы) биздин заманга чейин жашаган отурукташкан калкты табышты.
Кытай булактарына ылайык, бул жерде байыртан кыргыздардын ата-бабалары - усундар жашаган. Усундар мамлекетинин племдик бирикмелеринин борбору биздин заманга чейин 161-жылы Ысык-Көлдүн түштүк жээгинде жайгашкан.
Усун мезгили тоолуу өрөөндөрдө тыгыз отурукташкан, усундардын айрым калкы отурукташып, жер иштетүү менен алектенген. Бул Чүй өрөөнүндөгү ар кандай жерлерде табылган калк калдыктары менен далилденет. Бай усундар 4000-5000 атка ээ болушкан. Усун коомчулугунда негизинен согуш туткундары болгон кулдар болгон.
Археологиялык изилдөө аркылуу табылган Сако-Усундук күмбөз, Аламедин жана Ала-Арча дарыяларынын ортосунда, чоң Курганда, сактар жана усундардын кочкул племесинин аристократиясынын көмүлгөн жерлери, биздин заманга чейин биринчи миң жылдыктын 2-чи жарымына таандык. V кылымдын аягында усун мамлекет түрк каганатынын курамына кирген.
Орто кылымда Аламедин жана Ала-Арча дарыяларынын бассейндеринде кочмолор жана отурукташкан дыйкан калкы жашаган.
Орто кылымдагы ири шаарчалардын бири Бишкек шаарчасы VII кылымда (Ключевское жана Кызыл-Аскерское) археологиялык изилдөө аркылуу табылган. Бишкек шаарчасынын айланасында Каражыгач, Чумыш жана Сокулук шаарчалары жайгашкан. Бул шаарчалар кербен (жибек) жолунда орун алган. Алардын ичинде бекем курулуш системалары болгон. XIII кылымдагы татар-монгол чабуулу учурунда шаарча төмөндөгөн. Бир аз убакыттан кийин анын жашоосу калыбына келип, XV кылымга чейин улантылган. Чүй өрөөнү аркылуу өткөн байыркы кербен жолунда жайгашкан эки шаарды чыгыш жана батыш өлкөлөрүнүн соодагерлери кыдырып турушкан. Шаардык тургундар соода, ар кандай кол өнөрчүлүк жана дыйканчылык менен алектенишкен.
XV кылымдан кийин азыркы Бишкек аймагында кочмолор жашаган.
Арадан убакыт өтүп, отурукташкан айыл пайда болгон, анын негиздөөчүсү Бишкек аттуу баатыр, «Солто» племесинин Тюлеберди уруусунан чыккан. Алар Аламедин дарыясынын сол жээгинде, кыргыз Ала-Тоо тоосунун этегинде жашаган.
Бишкек баатыр мусулмандар зиратына коюлуп, ага Кумбез курулган, ал 100 жылдан ашуун убакыттан бери кыйраган, бул жөнүндө сүрөттөмө бар.
Совет доорунда Кумбез бузулуп, зиратынын ордунда азыркы Иссык-Көл кинотеатры жана рестораны курулган.
Бишкек 200 жылдан ашык убакыттан бери иштеп жатат. Бирок, анын пайда болушу жөнүндө конкреттүү документтик маалыматтын жоктугунан улам, полукочмолордун байыркы айылын, ал узак убакыт мурун урандыга айланган, анда жашоо мурдагыдай жанданып турганын жазуу кыйын. Алардын жашоосун кайра калыбына келтирүү үчүн жазма булактардан, археологиялык казуулардан алынган материалдардан жана алардын эскерүүлөрүнөн гана мүмкүн.
Археологиялык табылгалар аркылуу бул жерде орто кылымдагы шаарчалардын издери ачылган, бул Кыргызстандын борбору болгон жерлерди байыркы шаарлар менен бир катарга коюуга мүмкүндүк берет.
XV кылымдан кийин азыркы Бишкек аймагында кочмолор жашаган.
Арадан убакыт өтүп, отурукташкан айыл пайда болгон, анын негиздөөчүсү Бишкек-баатыр - кыргыз дружиналарынын жетекчиси «солто» племесинин «Тюлеберди» уруусунан. Бул «Кыргыздар жана Кыргызстандын тарыхы» материалдары менен тастыкталган, 1-басылышы, «Наука» басмаканасы, M.f 1973, араб жана перс жазмаларына таянып, X-XIX кылымдарда «Тарых жана Шахрухи» Бишкек жөнүндө жергиликтүү кыргыз калкы арасында биринчи жолу айтылган. Бул аталыш «Пишпек», «Пешек» жана «Пишкек» деп айтылган. «Бишкек» айылын пайда болушу боюнча жергиликтүү уламыштар XVIII кылымдын аягына таандык, т.а. коканддык басып алуулар башталгандан 25-30 жыл мурда болгон, коканддык бекеттерди куруу менен коштолгон, XIX кылымдын 20-жылдарында Чүй өрөөнүндө (басылышы «Наука», М., 1973, б. 235).
Кытай булактары боюнча коканддар келген учурда Бишкек айылында таштан курулган бекет болгон жана коканддар өздөрүнүн жер казыктарын орноткон. (Плоских В. М. Кыргыздар жана коканд хандыгы. Ф. 1977, б. 139).
Цардык администрациянын калкты каттоо боюнча маалыматына ылайык, Бишкектин негиздөөчүсүнүн урпактары XX кылымдын башында Ала-Арча өрөөнүндө 3-4-ауылдарда жашаган. Бишкектин туугандары дыйканчылык жана мал чарбачылыгы менен алектенишкен, юрта жана кыштан жасалган жарым-жер үйлөрдө жашашкан. Постсовет доорунда Бишкек айылы толугу менен көп кабаттуу имараттар менен курулган. Бишкектин чыныгы урпактары азыркы Бишкекте жана Сокулук, Аламудун райондорунда жашашат.
Жергиликтүү уламыштар боюнча, изилденип жаткан калктын аталышы кумыс бышыруучу мутовка менен үндөш, Бишкек деп аталат. Келечектеги баланын энеси кумыс бышырып жатканда (туруу) жоондуктар башталган. Бул Бишкек аттуу уулга атасынын атын берүү үчүн себеп болгон.
Бишкек узун, ден-соолук, күчтүү, байыркы дене түзүлүшү менен өскөн. Ал өзүнүн жашоо ишмердүүлүгүн жүргүзө баштаган. Өзүнүн айылын (бекетин) негиздеп, достору менен чет элдиктердин чабуулунан коргонушкан, бир нече жолу ички согуштарга катышкан. Казакстандын талааларына аттарды уурдап кетүү үчүн кеткен. Мал соодагерлери менен Оренбург шаарында болгон.
Бишкек баатырдын 5 уулу болгон: Баймурат, Мацакозу, Манапбай, Жорго, Рыскул. Алардын ичинен кыргыздардын коканддык аскерлер менен кагылышуусунда Манапбай Бишкек уулу жана Рыскул Бишкек уулу каза болушкан (Караңыз: Шаик Джамансариев газ. «Слово Киргизстана» 1995, 7-июнь, Ниязалы Усупбеков газ. «Элдик трибуна», 1995, 4-апрель).
Бишкектин тарыхы. Киришүү
