Кыргыздардын легендалары жана уламыштары
«Шаджара ал-атрак» чыгармасы
Анонимдүү «Шаджара ал-атрак» чыгармасында, бизге жетпеген «Тарихи-и арба-и улус» кол жазмасын кайра иштеп чыккан, «адатта Улугбекке таандык» деп эсептелет, төмөнкү аңыз баяндалат. «Огуз-хан өлгөндөн кийин миң жыл өткөндө, Ильхан ибн Тенгиз-хан башкарган учурда, Шах Афридун-Тур ибн Фаридун көптөгөн аскерлер менен Мавераннахр жана Туркестанга жөнөдү. Ошол учурда Суюнч-хан, татарлардын сегизинчи башкаруучусу, Огуз-хандын урпактарына кек алуу үчүн ыңгайлуу учурду пайдаланып, Тур ибн Фаридун менен биригип, Ильханга чабуул жасашты. Жоокерлердин катуу кармашында моңголдор талкаланып, толугу менен жок кылынды, тирүү калган жалгыз Ильхан Кыяндын уулу жана анын жээни Нукуз, ошондой эле Эркене-Кун тоолорунда жашырынган эки аял болду. Кийинчерээк алардын урпактарынан моңголдор (Кыят жана Дарлекин) пайда болду.
«Башка баяндарда, — деп улантат анонимдүү автор, — моңголдордун жеңилишинде, кырк кыз бир тарапка, отуз жигит башка тарапка качып кетишти. Ал кырк кыздын урпактарынан кыргыздар, ал эми отуз жигиттин урпактарынан отуз-уулдар пайда болду.» Жогоруда аталган Туркестан, Шах Афридун — Тур ибн Фаридун Мавераннахрдан кийин жөнөгөн жер, Караханиддер-түрктөрдүн мамлекетин көрсөтөт, ал эми Огуздун урпактары, бул баянда моңголдор катары көрсөтүлгөн — Караханиддердин түркөлөрү. Бул маалыматтарда кыргыздар — Отуз-уул Огуздун урпактарынан, т.а. караханиддердин түркөлөрүнөн келип чыккандыгы айтылат, бул чындыкка дал келиши мүмкүн. Бул жерде, Караханиддердин кыргыздары жөнүндө сөз болуп жатат, алар Отуз-уул деп дагы аталган, биз ойлогондай, Карачоров династиясы жана Караханиддер династиясы чыккан уруунун же племянын атынан. Башкы уруунун же племянын атынан, караханиддердин кыргыздары дагы Отуз-уул деп аталган. Бул байыркы уруунун өкүлдөрү. Алар жөнүндө Талас өрөөнүндө табылган байыркы түрк жазуулары менен белгилүү таласлык эстеликтерде маалымат берилет.
«Маджму ат-таварих» маалыматы
Же болбосо, жогорудагы «Шаджара ал-атрак» маалыматтары, кыргыздардын оң жана сол канаттарына тиешелүү болушу мүмкүн, Караханиддердин кыргыздары (Отуз-уул) жана «Прииртыштык» кыргыздардын кайра биригиши болгон учурда. Бирок, бул кыргыз бирикмеси Отуз-уул деп да аталган, оң канаттын бул этникалык түзүлүштөгү жетекчилик ролу үчүн. Жогорудагы кыргыздардын келип чыгышы тууралуу аңыз, албетте, «Кыргыз» этнониминин элдик этимологиясына негизделген, «кырк-кыз» («кырк кыз») катары, ошондой эле бул кыргыздар Отуз-уул деп аталган.
«Маджму ат-таварих» китебинде, Якуб-бек жана анын уулу Манастын моңголдор менен калмактарга каршы күрөшү тууралуу бир баянда, мындай маалымат берилет: «Онг-хан, моңгол кошунун жана сол кошунду алып, Чонгчига жөнөдү. Онг-хан Кара-Кишлакка жакындады. Чонгчи Кара-Кишлактан чыгып, катарларды түздү, (бирок) Чонгчи качып кетти. Онг-хан калмактардан көп өлтүрдү, Кара-Кишлак Якуб-бекке берилди, өзү Ташкентке келди». «Бул жерде, «Сол Кошун» («Кошун-и Сол») термини кыргыз племелеринин «Сол канаты» урууларына тиешелүү. Жалпы, «Маджму ат-таварих» текстинен көрүнүп тургандай, «Оң кошун», т.а. кыргыздардын «Оң канаты» да моңгол кошуну деп аталган, «Сол кошун» моңгол кошуну деп аталган эмес.
«Маджму ат-таварих» маалыматтары XII кылымдын биринчи жарымына тиешелүү болушу мүмкүн, айрыкча, чыгыш Караханиддердин каганатына кирген кара-китаяларга каршы туруу жана бул мамлекеттин каганы Ахмед тарабынан алардын талкаланышы, албетте, анын уулу Ибрахим менен болгон. Бул баянда калмактар кара-китаялар катары, ал эми моңгол кошуну же «Оң» канат Караханиддердин кыргыздарынын кошуну катары көрсөтүлөт. «Сол» кошун же «Сол канат» бул маалыматтарда моңголдук (Караханиддик) болгон эмес, бул чындыкка дал келиши керек. «Онг»-хан, бул баянда жогоруда аталган чыгыш Караханиддердин каганы Ахмед же анын уулу Ибрахим болушу мүмкүн. Көрүнүп тургандай, кыргыздардын оң («Онг») жана сол («Сол») канаттарын түзүү каганы Ахмед менен байланыштуу болгон.
