Киргизүүнүн узак жолу
Акылдуу эсептегичтердин тарыхы Кыргызстанда бүгүн башталган жок. Алардын орнотулушу боюнча долбоор 2009-жылы башталган, жана энергетика министри Таалайбек Ибраевдин маалыматы боюнча, анын ишке ашырылышына бүтүндөй он жыл талап кылынган.Министр белгиледи: "Мен эсептегичтердин механизмдери боюнча үч жыл иштедим, бирок 2010-жылы революция болуп, иш токтотулду. Эгер биз ошол кезде киргизүүнү баштаган болсок, энергетикада абал таптакыр башкача болмок. Азыр, донорлордун жардамы менен, долбоорду улантуу үчүн $36 млн бөлүндү".
Маалым болгондой, программаны каржылоо башынан эле донорлордун эсебинен жүргүзүлгөн. Кенен коомчулук жаңы система жөнүндө 2011-жылдын жайында, "Северэлектро" акционердик коомунун адистери Кытайдагы электротехникалык жабдууларды өндүрүүчү заводго барып, эсептегичтерге коюлган техникалык талаптар менен таанышканда маалым болду.
2012-жылдын апрелинде бөлүштүрүү компаниясына биринчи партия — алдын ала төлөө функциясы бар 1 миң электр эсептегичи келип түштү, бирок массалык орнотуу башталган жок. Бирок, 2012-жылдан тартып "Бишкектин жергиликтүү тармагын жакшыртуу" жана "Электр бөлүштүрүү тармагынын натыйжалуулугун жогорулатуу" деген инвестициялык долбоорлор башталды, аларды немис KFW банкы каржылаган, бул долбоорлор 110 миң электрондук эсептегичтин жеткирилишине кирген.
Ошол убактан бери ар түрдүү уюмдардын жана өлкөлөрдүн колдоосу менен республикадагы АСКУЭ саны акырындык менен көбөйүп жатат. 2023-жылдын январь айында Өзбекстандын президенти Шавкат Мирзиёевдин Кыргызстанга болгон визити менен байланышкан бизнес-форумдун алкагында "ТНК Дастан" акционердик коомунун жана TOSHELECTROAPPARAT жоопкерчилиги чектелген коомунун ортосунда АСКУЭ электр эсептегичтерин чыгаруу боюнча кызматташтык келишими түзүлгөн.
Ошол эле жылы Эл аралык өнүктүрүү ассоциациясы Кыргызстанга АСКУЭ жана SCADA системасын киргизүү үчүн $25 млн грант жана $25 млн кредит бөлгөнү белгилүү болду. Бул каражаттар жаңы эсептегичтерди орнотууга активдүү пайдаланылууда.
2023-жылдын июнь айында USAID 128 эсептегич жана 104 интернет-модем сатып алып, энергетиктерге тапшырды.
Мындан тышкары, Европалык реконструкция жана өнүктүрүү банкы энергетика министрлигине автоматташтырылган контролдоо жана энергия ресурстарын эсепке алуу системасы үчүн 14,2 млн евро бөлөт. Жалпысынан 150 миң эсептегич сатып алынат, бул электр энергиясынын жоготууларын 2% га азайтууну болжолдойт.
Орнотулган эсептегичтердин саны
Энергетиктер акылдуу эсептегичтерди ар бир абонентке орнотууну пландаштырууда, жана быйылкы жылы процесс тездетилди. 2024-жылдын 1-мартында 430,4 миң эсептегич орнотулду, ал эми 2025-жылдын 1-ноябрында бул сан 849,5 миңге чейин өсөт деп пландаштырууда.Ошентип, сегиз айдын ичинде жаңы эсептегичтердин саны дээрлик эки эсеге көбөйдү, айрыкча Чүй жана Ош облустарында.
ОАО "НЭСК" өкүлдөрү автоматташтырылган электр энергиясын эсепке алуу системасы (АСКУЭ) технологиялык жаңылык гана эмес, ошондой эле энергияны пайдаланууну натыйжалуу башкаруу үчүн зарыл инструмент экенин баса белгилешет. Акылдуу эсептегичтерге өтүү чыгымдарды оптималдаштырууга жана электр энергиясын пайдалануунун натыйжалуулугун жогорулатууга жардам берет, бул абоненттер үчүн да, жеткирүүчүлөр үчүн да.
АСКУЭнин артыкчылыктары:
- Пайдалануунун маалыматтарын автоматтык түрдө чогултуу, бул адам факторун жок кылат жана каталардын мүмкүнчүлүгүн азайтат;
- Ушул убакта уруксатсыз пайдаланууну жана техникалык бузулууларды тез арада аныктоо;
- Пайдалануучуларга пайдалануу боюнча так маалыматтарды берүү, бул талаш-тартыштардын санын азайтат;
- Күндүн убактысы жана мезгилдер боюнча пайдаланууну анализдөө чыгымдарды болжолдоого жардам берет;
- Инспекторлордун санын кыскартуу жана жүктү бөлүштүрүү, бул иштин натыйжалуулугун жогорулатат.
Трансформатордук подстанцияларда негизги эсептегичтер жана маалыматтарды чогултуу жана берүү үчүн түзүлүштөр орнотулган, алар бөлүштүрүү компаниясынын серверине пайдалануу жөнүндө маалыматтарды жеткирүүнү камсыз кылат. Ар бир эсептегич электрондук пломба менен жабдылган.
Киргизүүнүн реалдуу натыйжалары
Энергетиктер системаны киргизүү оң натыйжаларды бергенин ишенимдүү билдиришет. ОАО "Кыргызстандын Улуттук электр тармагы" Kaktus.mediaга билдиришкендей, айрым райондук электр тармактарында АСКУЭ орнотулгандан кийин электр энергиясынын жоготуулары кыйла азайган.Энергетика министри Таалайбек Ибраев акылдуу эсептегичтер электр энергиясын уурдоого тоскоол болорун белгиледи, анткени лимит ашкан учурда электр энергиясы өчүрүлөт.
1,5 млн пайдаланучу жана 1,5 миң инспектор менен физикалык жактан пайдаланууну контролдоо мүмкүн эмес. Акылдуу эсептегичтер дисциплинаны орнотууга жардам берет.Бирок, пайдаланучулар энергетиктердин кубанычын ар дайым бөлүшпөйт. Айрыкча күздө, көпчүлүк адамдар бир нече энергияны көп талап кылган приборлорду бир убакта күйгүзгөндө автоматтык түрдө кубат лимиттеринин төмөндөшү менен бетме-бет келишти.
Карылардан бири нааразычылык билдирип: "Жарык өчүрүлөт, чайникти күйгүзө албайбыз же шымымды жууй албайбыз. Акылдуу эсептегичтерди орнотуп, кыйынчылыкка туш болдук", - деп нааразы болду, өлкөнүн президентинин катышуусундагы иш-чарадан кийин.
Пайдалануучулар үчүн артыкчылыктар
Ошентсе да, акылдуу эсептегичтер абоненттер үчүн өзүнүн артыкчылыктарына ээ. Мисалы, электр энергиясы кандайдыр бир себептен, төлөбөй же лимитти ашып кеткендиктен өчүрүлгөндө, колдонуучулар өз алдынча электр энергиясын калыбына келтире алышат. Электриктерди чакыруунун кереги жок.Эгер жарык өчүп калса, ал эми коңшуларыңызда жарык болсо, эсептегичте оң жагында төмөнкү бурчта тиешелүү сигналдардын бар-жогун текшерүү керек:
Социалдык тармактарда кайрадан туташтыруу акы төлөнөт деген ушактар тарады, бул үчүн автоматтык түрдө 170 сом алынат деген маалыматтар пайда болду. Бирок ОАО "Кыргызстандын Улуттук электр тармагы" бул маалыматты четке какты: "Кайрадан туташтыруу үчүн бардык приборлорду өчүрүп, эсептегичтеги кнопканы басышыңыз керек. Эч кандай кошумча төлөм алынбайт!"
