К. Тыныстанов жана Е. Д. Поливановдун камакка алынуусу

Ушул убакта илимпоздор экспедицияларда болуша албай калды. 1937-жылдын 1-августунда эки профессор камакка алынды, ал эми үч күндөн кийин, 3-августта институт боюнча буйрук чыкты:

«§ 1. К. Тыныстанов, ишенимди актабагандыгы үчүн жана бир нече жыл бою институтка илимий продукция бербегени үчүн, 1937-жылдын 1-августунан баштап жумуштан бошотулсун.

«§ 2. Е. Д. Поливанов, ишенимди актабагандыгы жана өндүрүштүк планды бузганы үчүн, ушул күндөн баштап жумуштан бошотулсун.

§ 3. НИИ ЯПнын жыйнактары — «Кыргыз тилинин орфография маселелери», «Дунган тилинин орфография маселелери», И. Батмановдун «Кыргыз тилиндеги сөз бөлүктөрү» деген эмгеги, Поливановдун редакциясында чыккан, колдонууга алынбасын.

§ 4. Е. Д. Поливановдун «Дунган тилинин терминология принциптери» деген эмгеги жыйнактан алынып салынсын.

§ 5. Ян-Шан-Синин «Гансуй жана шансий диалекттери» деген эмгеги, басмага даярдык стадиясында, кайра каралмайынча токтотулсун».

Партиянын чечими менен 1937-жылдын 1-августунда Тыныстановдун бардык эмгектери, басылган жана кол жазма түрүндө, колдонуудан алынып салынды. Ошол эле тагдыр Поливановдун илимий мурасын да каптады. Эң жемиштүү илимпоздор илимий пландарды бузуу боюнча акылга сыйбаган айыптар менен жумуштан бошотулду. Бир аз кийин аларга «троцкист», «улутчул», «пантюркист» деген жапсырмаларды жапшып, жалпы «элдин душмандары» деп айыпталып, бардык мүмкүн болгон жана мүмкүн эмес жорук-колдору үчүн жоопко тартылды. Идеология бийлик тарабынан жашоонун бардык чөйрөлөрүнө, анын ичинде илимге да кирип келди..

Жарым айдан кийин, 1937-жылдын 16-августунда Фрунзеде өткөн элдик билим берүү кызматкерлеринин активинин жыйынында, андан кийин Н. Д. Черкасов, ошол кездеги Кыргыз ССРинин билим берүү министринин орун басары, репрессиянын азабынан өткөн, өз баяндамасында мындай деди:
«Тыныстанов жана Поливанов,— деди ал, — өз иштеринде контрреволюциялык улутчул линияны жүргүзүшүп, кыргыз жана дунган тилин бузушту... Поливанов — индоеуропалык мектептин өкүлү, расалык линияны, фашисттик, Гитлердик линияны тил маселесинде жүргүздү... Башка фигура — Тыныстанов, Поливановдун союздашы, улутчу, Абдрахмановдун, Алиевдин линияларын жүргүзүп, пантюркисттик байско-феодалдык линияны алып барды».

Конкреттүү мисалдар, далилдер керекпи? Мына, ошол эле адам, өз тилинен башка эч нерсени билбеген, таанылган лингвисттерди айыптоого киришет. Мисалы, дунган тилинде «байланыш» деген сөздү билдирүү үчүн өз терминдери бар, ал эми сиздин Поливановуңуз бурмаланган сөздү сунуштайт, ал сөздүн буквалдуу мааниси «ушундан-ушуга» дегенди билдирет.

«Фрунзе» деген сөз бардык тилдерде «Фрунзе» дегенди билдирет, ал эми Тыныстанов кыргызча «Пруизе», «Париж» — «Парич» деп сунуштайт. Мындай лингвистикалык «жокко чыгаруулар» да бар.

«Бул бардык иштер,— активде айтылгандай,— Тил жана жазуу институтунун жетекчилери Валитов жана Батмановдун көз алдында өттү, жана бул адамдар аларды убагында ачыкка чыгара алышкан жок, азыр гана ачыкка чыгара башташты, бирок кыйынчылык менен, жана антибольшевиктик».

Обстоятелстволор мурдагы кесиптештеринин үстүнөн басым кылды, бирок ушул шарттарда, алардын ардамына айта кетсек, алар өздөрүнөн өзгөчө ынтаа көрсөтүшпөдү, бул кийинчерээк алардын бардык күнөөлөрү боюнча айыпталуусунда «есептелет». Партиялык чечим керек болчу. Ал жакында чыкты:

«Бул улутчулдар жана троцкисттер тобу институтта партияга жана Совет бийлигине берилген жаш илимпоздорду — кыргыздар жана дунгандарды ишке киргизүүгө жол бербешип, кыргыз тилин бузушуп, кыргыз тилине советтик интернационалдык терминдердин киришине жол бербешип, аларды бурмалап, алфавит жана орфография чөйрөсүндө бузуу иштерин жүргүзүшүп, институттун илимий эмгектеринин, анын ичинде терминологиялык сөздүктөрдүн басылышын саботаж кылышып, институттун шкафтарында фольклордук материалдын чоң байлыгын жыйнап, аны жок кылууга аракет кылышып, жеке адамдарга таратып, натыйжада бул материал кайра институтка кайтарылган жок»,— 1937-жылдын 4-сентябрында биринчи секретар Аммосов тарабынан кол коюлган чечимдин саптары, ал өзү эки айдан кийин «элдин душманы» катары негизсиз репрессияга учурап, атып өлтүрүлгөн.

Профессор Поливановдун эмгектери