Советтик Союздун бардык арткы аймактарында өнөр жай курулушу
Кыргыз ССРинде, Советтик Союздун бардык арткы аймактарында, өнөр жай курулушу бир күн да токтогон жок. Заводдор жана фабрикалар, шахталар жана кендер, электр станциялары жана темир жолдор ылдамдатылган темпте ишке киргизилди, бул өлкөнүн аскердик-экономикалык базасын бекемдөөгө жана кеңейтүүгө жардам берди.
1942-жылдын январь айында согушка чейинки жылдарда башталган Актюз свинец кенинин курулушу ийгиликтүү аяктады. Ошол эле жылдын февраль айында атайын комиссия тарабынан кабыл алынган Актюз кенин ишке киргизди, ал Чимкент свинец заводун (Казак ССР) чийки зат менен камсыздады.
Аскердик техника, курал-жарак жана ок-дарыларды өндүрүү көптөгөн түстүү металлдарды талап кылды.
Ртутту казуу боюнча абал өзгөчө оор болду. Донецк облусундагы Никитовск ртут комбинаты, тынчтык мезгилинде бул баалуу стратегикалык чийки заттын жалгыз камсыздоочусу болгон, 1941-жылдын аягында фашисттик баскынчылар тарабынан басып алынды. 1941-жылдын июль айында республикада ртут өндүрүү үчүн металлургиялык комбинат № 5 курула баштады. Жаңы курулушка Фрунзе районунун Бирлик айыл өкмөтүнө караштуу «Хайдаркен» жана «Кой-таш» колхоздоруна таандык 1150 га жер бөлүнгөн.
1941-жылдын 1-октябрына чейин Гульда мештерин ишке киргизүү пландалган, ал эми 1-ноябрга чейин байытуучу фабрика, компрессордук, дизельдик, суу түтүктөрү ишке киргизилмек. Курулушчуларга чоң жардам көрсөтүлдү. Ош облусунун аткаруу комитети чоң сандагы жумушчу күчүн жана 40тан ашык жүк унаасын бөлүп берди, ал эми Фергана облусу 1000ден ашык курулуш жумушчуларын Хайдаркенге мобилизациялады.
Бирок 1941-жылы капиталдык иштер өтө жай жүрдү. Жылдык план болгону 12,7% аткарылды.
Комбинаттын курулушу партиянын жана өкмөттүн көңүл борборунда болуп, сокку курулушу деп жарыяланды.
Бардык техникалык документтер кайра каралып, конструкциялар жана бөлүктөр жөнөкөйлөтүлдү, ташып келген материалдар жергиликтүү материалдар менен алмаштырылды. Курулушту башкарууну бекемдөө үчүн 1942-жылдын башында Хайдаркенге СССРдин түстүү металлургия министринин орун басары В. Фролов жиберилди.
Капиталдык иштерге өкмөт 1941-жылга карата 19 млн. рублга салыштырмалуу 26,5 млн. рубль бөлдү. Бардык негизги иштер 1941/42-жылдардын өтө катуу кышында жүргүзүлдү. Чоң кар жаап, көп жолу шамал болуп, чоң кыйынчылыктарды жаратты. Курулушчулар жумушчу жайларды кардан системалуу түрдө тазалап, дубалдарды жана фундаментти куюуда жылуу аралашма колдонууга мажбур болушту. 1942-жылдын июнь айында Кыргыз ССРинин Хайдаркен ртут комбинаты толугу менен ишке киргизилди.
Советтик Союздун өнөр жайы өнүккөн батыш аймактарын душман басып алгандан кийин, кошумча чийки зат ресурстарын түзүүдө өндүрүштүн калдыктарын чогултуу, айрыкча кара жана түстүү металлдарды чогултуу маанилүү болду.
Бул маанилүү ишти оперативдүү башкарууну күчөтүү үчүн Фрунзеде атайын орган — СССРдин кара металлургия министрлигинин «Главвторчермет» бөлүмү түзүлдү, ал жерлер боюнча атайын ыйгарым укуктуу адамдар менен. Согуштун биринчи жылында республикада 5656 тонна кара жана түстүү металл калдыктары чогултулуп, тапшырылды.
1940-жылдын 7-сентябрында СНК СССР жана ВКП(б) ЦКнын «Кыргыз ССРинде айыл чарбасын жана айрыкча техникалык маданияттарды өнүктүрүү боюнча чаралар» тууралуу токтомуна ылайык, 1941-жылдын августунда Токмак кант заводунун курулушу башталды, ал эми сентябрдан Беловодск кант заводунун курулушу стандарттык жабдууларга ылайык пландалган. Бирок согуш шарттарында анын келиши мүмкүн болбоду.
Ошондуктан Полтава, Карелофинск («Ай-треа») жана Астрахан кант заводдорун республикага которуу менен эки ишкананы жабдуулар менен камсыздоо чечими кабыл алынды.
1942-жылдын 28-сентябрында өндүрүштүк кубаттуулуктарды кеңейтүү жана эвакуацияланган Смолянск кант заводу менен бириктирүү аркылуу Ново-Троицк кант заводу ишке киргизилди.
