Улуу Жибек жолу
Улуу Жибек жолунун мааниси. Кыргыздардын жана алардын мамлекеттик бирикмелеринин тарыхый тагдыры, айрыкча VI— XII кылымдарда, Улуу Жибек жолу чоң роль ойногон.
II кылымга чейин б.з.ч. эки улуу цивилизация — Чыгыш жана Батыш — бири-биринен изоляцияда жашашкан, анткени алардын жолунда Тянь-Шань, Памиро-Алайдын бийик тоо чокусунан, суу жок талаалардан жана чөлдөрдөн өтүү керек болгон.
II кылымда б.з.ч. кытай саякатчысы Чжан Цянь бул тоолорду ашып, Алай тоолорун, Фергана өрөөнүн өтүп, Батыш өлкөлөрүнө биринчи саякатын жасаган. Анын саякат маршруту кийин Улуу Жибек жолунун ачылышы үчүн негиз болуп калды. Ал өзүнүн атын кытай соодагерлеринин негизги товарлары болгон жибектен алган: Батыш өлкөлөрү анын жасалуу жолун билбегендиктен, ал алтындын салмагындай баалуу болгон. Бул эң узун соода жолунун жалпы узундугу 7 миң чакырымга жакын болуп, соодагерлерге аны аттар менен түйөөлөрдө өтүү үчүн үч жыл талап кылынган.
Эски замандардан бери Кыргызстан аймагынан Улуу Жибек жолунун үч бутагы өтүп турган.
Биринчи бутак Чыгыш Түркстанда башталат. Соодагерлер Кок-Суу дарыясынын жээги менен жүрүп, Иркештам ашуусунан өтүп, Алай тоолоруна жетишкен. Ал жерден Кызыл-Суу дарыясынын жээги менен Термез шаарына чейин, андан кийин Аму-Дарьяны кесип, Мерв шаарынан Иранга, Жерорта деңизине чейин барышкан.
Экинчи бута Мервден башталат. Ал жерден Бухара, Самарканд, Ходжент аркылуу соодагерлер Фергана өрөөнүнө жетишкен. Андан кийин Ош, Узген шаарлары аркылуу, Яссы дарыясынын жээги менен, Арпа, Ат-Башы өрөөндөрүн кесип, Чыгыш Түркстанга кетишкен.
Үчүнчү бутак Самарканддан Ташкентке, андан кийин көптөгөн шаарлар аркылуу Чүй өрөөнүнө алып барат. Чүй өрөөнүндөгү гүлдөгөн шаарларда кербендер эс алышкан, андан кийин кыйын Боом капчыгайынан өтүп, Ысык-Көлгө жетишкен, анын түштүк жээгинде чоң шаарлардын бири — Барсхан жайгашкан. Андан ары кербендер Джууку жана Бедель ашууларынан өтүп, Кытайга барышкан.
Он беш кылымдан ашуун убакыт бою бул жолдор Чыгышты жана Батышты байланыштырып турган. Бирок соода кербендеринин кыймылы VIII—XII кылымдарда өзгөчө масштабга ээ болгон. Бул мезгил Кыргызстанда ошол учурдагы мамлекеттердин экономикалык жана маданий өнүгүүсүнүн гүлдөгөн мезгили катары мүнөздөлөт.
Соодагерлер товарлары менен кербендерин алып жүргөн жолдордун боюна адамдар жайгашып, шаарлар пайда болуп, кербендер үчүн эс алуу жайлары курулуп, бекеттер, калкалар салына баштаган. Ушул традициялык кочмондордун мал чарбачылыгына кошо, жаңы түрдөгү чарба — отурукташкан айыл чарба өнүгүүгө киришкен. Шаарлардын санынын өсүшү коомдо ремесленниктер жана соодагерлер (соода адамдар) сыяктуу социалдык топтордун пайда болушу менен коштолгон.
Шаарлар, айылдар жана кербен-сарайлар жолдордун боюнда, тоолордун этегинде же капчыгайдын киришинде жайгашкан. Улуу Жибек жолу аркылуу Чыгыш өлкөлөрүнөн Борбордук Азияга ар кандай товарлардын чоң агымы жеткирилген. Бул жерде жибек жана башка кездемелер, темир буюмдар, идиш-аяктар, алтын, күмүш жана башка зергерчилик буюмдар сатып алууга болот эле. Борбордук Азиядан башка өлкөлөргө фергана аттары, жапайы жаныбарлардын терилери, жүзүм шараптары, гранаталар, жаңгактар сыяктуу өзгөчө баалуу товарлар чыгарылган. Ошондой эле, кочмондор тарабынан башка урууларга кол салуу учурунда туткунга алынган адамдар да сатылган.
Улуу Жибек жолу сооданы өнүктүрүүгө гана түрткү бербестен, ошондой эле кылымдар бою руханий баалуулуктарды активдүү алмашууга да көмөктөшкөн. Ар түрдүү элдердин жана өлкөлөрдүн өкүлдөрү бири-биринин жашоосу, ишмердүүлүгү, салттары жана маданияты менен таанышышкан.
Бирок, бүгүнкү күнгө чейин Улуу Жибек жолу — тарыхтын ушул улуу феномени дагы көптөгөн сырларды сактап келет.
