Кызыл-Кия

Кызыл-Кия — Баткен облусуна караштуу шаар.
Тургундар (2009) — 44,1 миң адам.
Шаар Баткен облусунун түндүк-чыгыш бөлүгүндө, «Ош—Сулюкта» жана «Ош—Фергана» автожолдорунун кесилишинде, облустун борбору Баткен шаарынан 150 км түндүк-чыгышта; Ош шаарынан 86 км түштүк-батышта жана Өзбекстан Республикасынын Фергана шаарынан 39 км түштүк-чыгышта жайгашкан.
Шаар деңиз деңгээлинен 1058 м бийиктикте жайгашкан. Кышкы мезгил кыска, салыштырмалуу жылуу. Жаз жана күз акыркы он жылдыкта мол жаан-чачын менен мүнөздөлөт. Жай ысык, кургак.
Кызыл-Киянын азыркы аймагында ленинграддык археолог Юрий Заднепровский 25 жыл мурун орто кылымдык кен казуучулардын жайгашкан жерин изилдеген. Кызылкийликтердин ата-бабалары IX-XII кылымдарда бурый көмүр казышкан.
Дал 100 жыл мурун француз ишкерлер Фосс жана Шотт бул жерде өнөр жай көмүр казууну уюштурушкан. Француздарды россиялык Батюшков алмаштырган, бул жакка бельгиялык капитал да кирген!
1908-жылы айылга кенен жол келди, ал кендерди Фергана темир жолунун шакегине туташтырган.
Шахтерлорду аябай эксплуатациялашкан: 12 сааттык жумуш күнү, барак-казармалар, жер астындагы оор шарттар: “Шахтага түшүп, ак жарык менен коштошту”.
Жалпысынан, Советтер бийлигин Москвада, Петербургда жана Ташкентте кызылкийликтер 1917-жылы кыргызстандыктардан биринчи болуп колдошкон. Бул жактагы кызыл шахтерлордун отряддары жарандык согушта басмачылар жана ак “Дыйкан армиясы” үчүн коркунучтуу болуп эсептелген. Фергана өрөөнүнөн Иван Едренкиндин атынан жергиликтүү жумушчу депутаттардын кеңешинин төрагасынын ысымы жаңырып турган.
Шахтерлор катаал шарттарда иштешкен. Биринчи мончо, жакшы оорукана, тоо мектеби Кызыл-Кияда 20-жылдардын башында пайда болгон.
Айыл тез өсүп, 1938-жылы шаар статусун алган. Жумушчулардын саны боюнча Кызыл-Кия ошол кезде республикада борбордук Фрунзеге жана Ошко гана жол берген. Көмүр кендерине тамеки-ферментациялык жана сүт заводдору, борбордук электр механикалык устаканалар жана курулуш материалдары комбинаты кошулган. Бирок шаардык гезит “За уголь” деп аталганын уланта берген.
Бир нече жыл мурун Кызыл-Кия өзүнүн өнөр жайдык даңкы менен Баткен облусунун борбору катары каралган. Бирок борбор Баткен айылына, шаар статусун алган — өтө сейрек учур — кийинчерээк болду.