Кыргыздардын социалдык структурасындагы кулчулук
Кыргыздардын социалдык структурасындагы кулчулук
Кыргыздардын түштүгүндө, ошондой эле ижарачылар - чайрикерлер, жумушчулар - мардикерлер категориясы болгон, бул Фергана өрөөнүндөгү тажик жана өзбек калкына мүнөздүү. Соода тармагында далдалчы, ортомчу адамдардын катмары болгон, алар соода келишимдерин түзүүдө, сатуу жана сатып алуу кызыкчылыктарын жөнгө салууда арачылык кылышкан.
Байлар менен кедейлердин ортосунда орто чарба деген орто катмар болгон. «Орто чарбалар, албетте, күнүмдүк жашоосун камсыз кылышса да, манаттардын күчү жана жешсиздиктердин көптүгүнөн улам, эртеңки күнгө болгон ишеними абдан салыштырмалуу эле» (Абрамзон, 1990. Б. 171). Алар байлардын катарына кошулушу же кедейлердин катмарына кириши мүмкүн болчу.
Социалдык структурада кулчулук да болгон, ал патриархалдык мүнөздө болгон. Кулдар согушта туткунга түшкөндөр жана тукумдаштары кутултууга акча төлөөнү каалабаган кылмышкерлер болгон (Абрамзон, 1990. Б. 171).
Эркек кул «кул» деп аталса, аял кул «кун» деп аталган. Б. Солтоноев сегиз элдик категорияны келтирет: 1) боору такыр кул - тукумдук кул; 2) уйдо туума кул же тондуу кул - кул, кулчулукта турган адамдардан төрөлгөн; 3) тешке жатар кул - сүйүктүүсүнөн төрөлгөн кул; 4) жумша-тылып келген кул - калыма кирген кул; 5) калынга келген кул, кун - калыма кирген кул, кулча; 6) олжо кул - согуштук туткун кул; 7) тупсуз же жетесиз кул ~ өзүнүн тукуму жөнүндө билбеген кул; 8) кесик кулак кул - кул, кул базарларында сатып алынган (Кыргыздар. 1991. Б. 600). Эгер кулдар жакшы жүрүм-турум, угуучулук жана берилгендик көрсөткөн болсо, алар эркиндик ала алышкан, андан тышкары, үй-бүлө курган учурда, ээсинин тукумунда кала алышкан, бул тууралуу көптөгөн тарыхый далилдер бар.
Ошентип, кулдар белгилүү кыргыз урууларынын жаңы бөлүмдөрүнүн негиздөөчүлөрү болушкан. Мындай практика байыркы заманынан бери бардык түрк-монгол элдеринде болгон, XX кылымдын биринчи чейрегине чейин. Кулдар убакыттын өтүшү менен мал чарбачылык коомунун структурасына кирип, алардын тукумдары ыңгайлуу шарттарда атактуу кланды түзүшү мүмкүн болгон.
