Империялык самодержавиеге каршы колониялык негиздерге каршы көтөрүлүш
Элдик-азаттык көтөрүлүшү
Бизди кызыктырган көтөрүлүш диний мүнөзгө ээ болсо да, бул анын мүнөзүнө олуттуу таасир эте алган жок. Анткени көтөрүлүшчүлөр колониялык зомбулукка каршы улуттук эркиндик үчүн күрөшүп жатышты, ислам дини үчүн эмес. Ошол эле учурда, көтөрүлүшчүлөр башка динди тутунган орус дыйкандарын тийишпей өтүштү. Алар цардык аскер кызматкерлерине кол салып, аларды колониялык бийликтин жазалоочулары катары көрүштү, акыркысынын орус болушу же христиан динин тутунганы үчүн эмес.
Ошентип, каралып жаткан көтөрүлүш, Фергана облусунун чоң бөлүгүн жана бир аз Семиречен жана Сыр-Дарья облустарын камтып, цардык самодержавиенин колониялык устоолоруна каршы багытталган. Анын кыймылдатуучу күчүн өзбек, кыргыз жана тажик эмгек массалары түздү. Бул көтөрүлүш элдик-азаттык мүнөзгө ээ болду.
Каралып жаткан көтөрүлүш жеңилүү менен аяктаганына карабастан, ал чоң саясий мааниге ээ болду. Көтөрүлүш цардык колониялык бийликке Туркестанда катуу сокку урду жана анын устоолорун чайпады.
Жогорку кызматтагы цардык самодержавиенин өкүлдөрү коркуу сезимин баштан кечирип, бул жакта өз позицияларын бекемдөөгө аракет кылышты жана ошондой эле эмгекчилердин эркиндик үчүн күрөшүнүн мындан ары күчөшүн токтотууга аракет кылышты, бирок бул аракеттер натыйжасыз болду.
1898-жылдагы көтөрүлүштү басуу үчүн катуу чаралар, тескерисинче, эмгекчилердин цардык бийликке жана анын сатраптарына болгон жек көрүүсүн күчөтүп, эксплуатациячыларга каршы дагы да чечкиндүү күрөшкө түрттү.
90-жылдардын аягында, пролетардык мезгилдин боштондук кыймылынын башталышы менен, Орто Азияга, анын ичинде Кыргызстанга революциялык идеялар кире баштады. Алардын таралышында саясий сүргүндөгү социал-демократтар, антифеодалдык көтөрүлүштөргө катышкан эмгек мигранттары, прогрессивдүү студенттер, аскерлер жана башка революциялык көз караштагы адамдар маанилүү роль ойноду.
Туркестанда революциялык идеялар үчүн объективдүү социалдык-саясий база бар эле. Туркестан элдеринин жана Россиянын тарыхый тагдыры бирдей болду. Эмгекчилер кыргыздар, өзбектер, тажиктер, түркмөндөр жана казактар, орус жумушчулары жана эмгек дыйкандары менен бирге цардык бийликтин, капиталисттердин, помещиктердин жана башка эксплуатациячылардын зомбулугунан азап чегишти. Алар укуксуз болушуп, эксплуатациячылар тарабынан уятка калтырылып, кордолушту. Орус эмгекчилери сыяктуу эле, Туркестандын эмгекчилери да цардык жана жергиликтүү зомбулуктарды жек көрүштү. Алардын социалдык жана саясий кызыкчылыктары бирдей эле. Туркестан жана Россиянын эмгек массалары бир убакта, кийинчерээк биргелешип цардык самодержавияга каршы күрөш жүргүзүштү. Орто Азия элдеринин улуттук-азаттык күрөшү күндөн-күнгө жакындап, кийинчерээк орус жумушчулары жана дыйкандарынын революциялык кыймылы менен бирдиктүү агымга айланды. Бул цардык колониялык саясатка, Россия жана Туркестан элдерин бири-бирине каршы коюуга, улуттар аралык душмандыкты жана кагылышууну жаратууга, ошентип эмгекчилердин боштондук күрөшүн жок кылууга жана самодержавиени сактоого аракет кылганына карабастан, эч нерсе тоскоол боло алган жок. Бул революциялык идеялардын киришине, калктын аларды кабыл алуусуна, өлкөдөгү боштондук күрөшүнүн өнүгүшүнө түрткү берди.
Туркестанга революциялык идеялардын киришине чоң кыйынчылыктар жана тоскоолдуктар болду, алар экономикалык, саясий жана маданий артта калуулар, патриархалдык-феодалдык мамилелердин үстөмдүгү, жергиликтүү пролетариаттын өтө аздыгы жана уюшкандыгынын начардыгы, калктын дээрлик бардыгынын сабатсыздыгы, орус тилин билбөө же дээрлик билбөө, колониялык режим, революционерлерди катаал куугунтуктоо, катуу цензура, полициялык режим, диний жана улуттук предрассудктар ж.б. менен байланыштуу болду. Бирок эч ким жана эч нерсе тарыхтын дөңгөлөгүн артка буруп, революциялык идеялардын Туркестанга, анын ичинде Кыргызстанга киришин токтото алган жок.
Мадали Ишан ким?
