Дубалоо өсүмдүктөр Кыргызстанда
ДУБИЛЬНЫЕ РАСТЕНИЯ
Азыркы учурда химиянын тез өнүгүшүнө карабастан, өсүмдүктөрдүн пайда болгон заттарын алмаштыруучу көптөгөн синтетикалык препараттар пайда болсо да, өсүмдүктөрдүн дубильдик заттары дагы деле чоң мааниге ээ. Алар дубильдик-экстрактивдик өнөр жайда гана эмес, медицинада жана ветеринарияда да маанилүү.
СССРде танниддерге болгон муктаждык чоң. Дубильдик өсүмдүктөрдү тереңирээк изилдөө менен алардын ролу азайбай, тескерисинче, өсүүдө.
Казак ССРинин республикалык илимий-изилдөө радиология жана онкология институтунун алдын ала маалыматы боюнча, дубильдик өсүмдүктөрдөн алынган препараттар рак шишигинин өсүшүн токтотот: Тянь-Шань щавелинен — 69%, ат щавелинен — 64%, тарандын тамырынан — 78%.
Дубильдик өсүмдүктөрдүн препараттары, айрыкча тарандын, жаныбарлардын ашказан-ичеги трактын дарылоодо оң таасир берет. Укумуштуулар дубильдик заттар өсүмдүктөрдө жүрүп жаткан биологиялык оксиддөө-калыбына келтирүү процесстеринде маанилүү физиологиялык роль ойной турганын аныкташты. Бирок, бул фактылар менен дубильдик заттардын өсүмдүк келип чыгышынын мааниси чектелбейт.
Дубильдик өсүмдүктөрдүн тамырларынан лактар жана пленкалар үчүн боёк заттар табылган.
Ошондой эле, дубильдик өсүмдүктөрдөн алынган катехиндер чайдын жалбыктарынан даярдалган препараттардай иштейт. Алар капиллярлардын дубалдарынын резистенттүүлүгүн (каршылыгын) жогорулатат, организмдин аскорбин кислотасын сиңирүүсүн күчөтөт, гипертонияны дарылоодо оң таасир берет.
Ошентип, өсүмдүк келип чыгышынын дубильдик заттарынын маанилүү ролу эл чарбасында жана медицинада көрүнүп турат. Бирок, Кыргызстандагы дубильдик өсүмдүктөргө дагы деле жетиштүү көңүл бурулбай жатат. Республикадагы флораны жана өсүмдүктөрдү көп жылдар бою изилдөө Кыргызстанда танниддерди өндүрүүчү өсүмдүктөрдүн маанилүү санын бар экенин көрсөттү. Мисалы, Европа өлкөлөрүндө мындай өсүмдүктөрдүн саны 40 түр болсо, Индияда — 68, ал эми Кыргызстанда 86дан ашык дубильдик өсүмдүктөр бар.
Кыргызстандагы дубильдик өсүмдүктөр жапайы табиятта (шөлдөрдө, шалбааларда жана токойлордо) жана культурада өсөт.
Кыргызстандын эң маанилүү дубильдик өсүмдүктөрү: грек жаңгагы, Шренк чыршысы, фисташка, таран, манжетка, пустырник, кермек. Бул өсүмдүктөр Кыргызстанда мол кездешет, дубильдик чийки заттын маанилүү запасын түзөт.
Грек жаңгагы. Кыргызстанда дүйнөдөгү эң мыкты жаңгагы токойлору топтолгон. Алар Кыргызстаннын түштүгүндө — Чаткал, Фергана жана башка тоолордо жайгашкан. Грек жаңгагында дубильдик заттар мөмө-жемиштин жашыл бөлүгүндө жайгашкан.
Шренк чырчысы Ийгиликтүү чарба маанисине ээ. Грек жаңгагы сыяктуу эле, ал да токойлорду түзөт. Кыргызстандагы чыршы токойлору түндүк капталдарда, деңиз деңгээлинен 1500—3000 м бийиктикте жайгашкан. Чыршынын кабыгында 11% дубильдик заттар бар. Ошондой эле, токой өсүү шарттары начарлаган сайын, чыршынын кабыгында дубильдик заттар көбөйөт. Кыргызстандагы чыршы токойлору, айрыкча Борбордук Тянь-Шанда, азыраак ыңгайлуу токой өсүү шарттарында жайгашкандыктан, Борбордук Тянь-Шандагы чыршынын кабыгы башка аймактардагы дарактардын кабыгына караганда дубильдик заттарга бай.
Фисташка. Дубильдик заттар анын жалбыктарында (айрыкча галлахтарда) — 8ден 15%га чейин бар.
Арчовниктер. Дубильдик заттардын маанилүү запасын түзөт. Арчинин жалбыктарында жана жетилбеген мөмөлөрүндө 6дан 8%га чейин дубильдик заттар бар. Бирок, Кыргызстандагы арча ушул жагынан дагы эле жакшы изилденген эмес.
Кыргызстандагы жасалма отургузууларда дуб, сумах, скумпия, бөрү, ива, пахта жана дубильдик заттарды камтыган башка өсүмдүктөр өсөт.
Ошентип, Кыргызстанда танниддерди камтыган көптөгөн өсүмдүктөр өсөт, бирок терини иштетүү өнөр жайында жана медицинада алар азырынча аз колдонулууда.
Укумуштуулардын изилдөөлөрү танниддердин жогорку өсүмдүктөргө гана эмес, төмөнкү өсүмдүктөргө да таандык экенин көрсөттү.
Кыргызстанда төмөнкү өсүмдүктөрдүн танниддерди камтуусу боюнча изилдөөлөр жүргүзүлгөн эмес. Бирок, Казахстандагы төмөнкү танниддерди камтыган өсүмдүктөр Кыргызстанда да кездешет. Казахстандагы төмөнкү өсүмдүктөрдүн экологиялык шарттары Кыргызстандагыдай жакын экенин эске алганда, Кыргызстанда да танниддерди камтышы мүмкүн деп ойлойбуз.
Жашыл балырлардын арасында Кыргызстанда кладофора көп кездешет. Бул жипчелүү балыр танниддерди камтыйт. Кладофора Кыргызстандагы суу жаратылыштарында — көлдөрдө, каналдарда кеңири таралган.
Грибдер арасында кургашын, же ак кургашын көп кездешет. Ал Кунгей Ала-Тоонун токойлорунда, Кемийёдо өсөт. Анын мөмө-жемиштеринде 0,48% дубильдик заттар бар.
Лишайниктер арасында Кыргызстанда пармелия көп кездешет. Анын слоевищтеринде 0,49% дубильдик заттар бар. Пармелия полындуу шөлдөрдө, полындуу-ковыльдуу жана полындуу-типчактуу талааларда, айрыкча Борбордук Тянь-Шанда, Ысык-Көлдүн котловинасында жана Чүй өрөөнүндө кеңири таралган.
Борбордук Тянь-Шандын чыгышында, Куйлю жана Сары-Джаз тоолорунда Шренк чыршысынын стволунда бородатый лишайник уснея көп кездешет. Ал 0,49% дубильдик заттарды камтыйт.
Дубильдик заттарды мохторлор да камтыйт. Мисалы, мох ретидиадельфус 0,49% дубильдик заттарды камтыйт. Бул мох Кыргызстандагы чыршы токойлорунда — дээрлик бардык жерлерде кездешет. Мох дикранум венечный 0,49% дубильдик заттарды камтыйт. Бул мох Кыргызстандагы чыршы токойлорунун нымдуу таштарында өсөт.
Папоротникообраздыктар да танниддерди камтыйт. Бул шитовник мужской, 1,5тен 2%га чейин танниддерди камтыйт, папоротник орляк обыкновенный жана папоротник многоножка обыкновенная, негизинен Ысык-Көлдүн котловинасында чыршы жана арча токойлорунда өсөт.
Хвощтордун арасында танниддерди хвощ полевой камтыйт. Кыргызстанда ал дээрлик бардык жерлерде — жердин бетине жакын грунт суулары бар жерлерде, шалбааларда, бакчаларда, талааларда өсөт.
Эфедровдордун өкүлдөрү да дубильдик заттарды камтыйт. Мисалы, эфедра хвощевая же хвойник бир жылдык бутактарында 6,98—7,88% дубильдик заттарды, эки жылдык бутактарында 3,64—6,76%, ал эми көп жылдык бутактарында 1,14% абс. кургак затты камтыйт.
Эфедра хвощевидная Кыргызстанда кеңири таралган. Аны Аптекоуправление эфедрин алуу үчүн даярдайт. Бирок, бул түрдөгү эфедраны дубильдик заттарды алуу үчүн колдонуу максатка ылайык эмес, анткени ал ошондой эле эрозиядан тоо капталдарын коргогон фитосанитардык өсүмдүк.
Эфедранын башка түрлөрү да дубильдик заттарды камтыйт.
Жабык туруктуу же гүлдүү өсүмдүктөргө келсек, бул типтеги танниддерди камтыган өсүмдүктөрдүн саны эң көп, айрыкча эки жапырактуу өсүмдүктөр классы. Бир жапырактуу танниддерди камтыган өсүмдүктөр абдан аз.
Рогоздордун арасында дубильдик заттар рогоза Лаксманада белгиленген. Анын жалбыктарында 10%га чейин бар. Рогоз Лаксмана Кыргызстанда баткактыкта өсөт, бирок аянты абдан кичинекей.
Злактардан дубильдик заттарды прибрежница солончаковая гана камтыйт.
Жогоруда белгиленгендей, танниддерди камтыган түрлөрдүн эң көп саны эки жапырактуу өсүмдүктөр классына таандык, айрыкча Гречишниктер жана Розоцветниктер тукумдары. Ошол эле учурда, Гречишниктер тукуму перспективдүү танниддерди камтыган өсүмдүктөргө эң бай.
Кээ бирлерин мүнөздөп берели.
Горец дубильный, же таран. Многолетнее высокорослое растение до 170 см высоты с метелкой белых цветков. Листья крупные, яйцевидно-ланцетные, с бурыми раструбами. Цветет в июне, плодоносит в августе.
Растет на высокотравных лугах, на лесных полянках, иногда в разреженных лесах, среди кустарников. Это мезофитное растение. Однако встречается и в разреженных арчовниках по лугостепям. Наиболее типичные заросли тарана расположены в западной части Внутреннего Тянь-Шаня, в Чаткальском и Ферганском хребтах, в Алае.
Местами таран образует так называемые тарановые луга, где господствует в травостое.
Таран считают лучшим дубителем, поэтому с давних времен его заготовляют, особенно в восточной части горной Ферганы. В результате бессистемной заготовки корней тарана, без учета его возобновления, естественные заросли растения сильно сократились.
Таран используют не только как дубитель, но и в народной медицине. Его отварами лечат кровавый понос. В настоящее время таран введен в культуру. Корневище тарана, по данным Н. В. Павлова, содержит от 15 до 25% таннидов; наблюдались случаи, когда процент таннидов поднимался до 35. Колебания таннидов зависят от места произрастания, времени сбора растения, способа сушки корней. Н. В. Павлов указывает, что молодые корневища тарана богаче таннидами, чем старые, и эта разница составляет 5—7%.
В Киргизии возможный ежегодный сбор корневищ и корней — 5—7 тыс. тонн, что в переводе на чистые дубители составляет 100— 150 тонн таннидов. В культуре таран хорошо размножается корневищами. Семенное возобновление плохое.
Горец альпийский, таран альпийский. Его еще называют горным кислецом. В отличие от предыдущего вида более низкорослый. Стеб¬ли достигают 90 см высоты. Листья ланцетные, при основании клиновидные. Соцветие метелка до 30 см длиной, несет белые цветки. Цветет в июне — июле, плодоносит в августе. Растет в лесо-луговом поясе.
Поднимается выше тарана дубильного. Иногда заходит в субальпийские луга. Встречается во Внутреннем Тянь-Шане, котловине оз Иссык-Куль, в Киргизском хребте, Таласе, в Чаткале, Алае. Этот вид тарана население широко использует для лечения желудочно-кишечных заболеваний, при воспалении горла и ротовой полости и даже как примочки для ран. Им также лечат ящур крупного рогатого скота. Стебли тарана альпийского (особенно в период цветения) имеют кисловатый вкус и могут употребляться в пищу, за что его и называют горным кислецом. Однако крупных зарослей таран альпийский не образует. По содержанию таннидов он сходен с тараном дубильным.
Гречиха джунгарская, или горец джунгарский. Многолетнее корневищное растение до 30 см высоты. Листья тонкие, яйцевидные до 2—4 см длины. Цветки красные с беловато-зеленым краем, собраны в негустую метелку длиной до 40 см.
Растет на лугах, в лесах, среди кустарников почти во всех районах Киргизии. Выше лесолугового пояса не поднимается. Содержит танниды в корневищах.
Ревень Витрокка, кисличка. Многолетнее высокорослое растение, достигающее 100 см высоты, с крупными сердцевидными листьями. Цветки белые, чуть кремоватые в раскидистой метелке. Цветет в мае — июне, плодоносит в июле.
Растет на высокотравных лугах, на лесных полянках, в разреженных лесах и среди кустарников в лесолуговом поясе.
Ревень широко распространен в Киргизском хребте, в Таласе, Чаткале, Фергане, в котловине оз. Иссык-Куль и во Внутреннем Тянь-Шане.
С давних пор стебли ревеня употребляли в пищу и для начинки конфет. Они имеют приятный кислый вкус. Но главная ценность этого растения — танниды, которые содержатся не только в корнях, но и в семенах, причем семена имеют больше дубильных веществ, чем корни. В корнях ревеня таннидов до 10%.
Ревень Максимовича. В народе этот ревень также называют кисличкой. Ревень Максимовича является многолетним растением с толстыми корнем и корневищем; корневище — с остатками старых влагалищ листьев.
Стебель до 100 см высоты. Листья почковидные, крупные — до 60 см в ширину. Цветки зеленоватые, собраны в пирамидальную метелку. Цветет в мае — июне, плодоносит в сентябре.
Растет в лесолуговом поясе, на высокотравных лугах, в разреженных лесах и кустарниках. Характерен для Ферганы, Чаткала, Алая. Дубильные вещества содержит как в корнях, так и в семенах. Используется как таннидоносное, красильное и пищевое растение. Корни содержат 14—25% таннидов и бывают весьма внушительных размеров — до 50—60 кг весом.
Ревень крупноплодный. Имеет ограниченное распространение. Встречается лишь в Фергане, в ее восточной части и в Атайнокском хребте. Растет на глинистых склонах.
Листья очень крупные, почковидные, до 80 см ширины и 40 см длины. Соцветие широко раскидистое. Цветки зеленоватые с красноватым оттенком по краю листочков. Цветет в мае, плодоносит в июне. Плоды очень крупные, до 3 см длины, оранжево-розовые. Корни содержат танниды и используются для дубления и крашения.
Ревень сердцевидный. В отличие от предыдущего, характерен для Северной Киргизии. Растет в Киргизском хребте, в
Чуилийских горах и Кунгей Ала-Тоо на глинистых щебнистых склонах. Является многолетним растением. Корни 10—15 см в диаметре. Листья крупные, до 50 см ширины и до 30 см длины. Цветки желтоватые или розоватые. Цветет в мае, плодоносит в июне.
Как и другие виды ревеня, содержат танниды. Молодые стебли и черешки листьев имеют приятный кисловатый вкус и употребляются в пищу. Раньше его широко использовали как дубитель, краситель и лекарственное средство (слабительное), поэтому естественные заросли сильно сокращены.
В настоящее время подлежит охране. Корни содержат от 15 до 25% таннидов. В Казахстане и Узбекистане заготавливали ежегодно до 5—6 т.
Щавель тяньшанский. Высокорослое растение. Стебли достигают до 2,5 м высоты и ветвятся от основания. Листья широко-яйцевидные, по краю волнистые, до 25 см длины и 15 см ширины. Цветки в мутовках, соцветие метельчатое.
Цветет в мае, плодоносит в июне. Одно растение дает 1800 семян. Плоды быстро осыпаются. Растет в долинах рек по сазам, начиная от 1000 и до 1400 м над ур. м., на высокотравных лугах. Часто образует чистые куртины, особенно на стойбищах скота. Характерен для Большого и Малого Кемина, Киргизского Ала-Тоо.
В природных условиях размножается семенами и корневищем. Содержит 25% дубильных веществ.
В заключение настоящего раздела следует отметить, что эксплуатацию дубильных растений следует проводить с большой осторожностью, учитывая процессы возобновления дубильных растений и мероприятия по их охране.
