XX кылымдын башындагы кыргыз оюндары

Оюндар.

Альчиктерде (чукё): урда, кан (аялдардын оюну, эки колго альчиктерди жыйнап, жерге чачып, анан бири-бирине уруп жыгышат ж.б.).

Жалпы оюндар. Ак чолмёк⁶ — айдын түнүндө ойношот. Оюнчулар эки топко бөлүнөт. Алар ак, тегиз, чийбеген, колго кармоого ылайыктуу сөөк алышат. Эки топтун башчылары канча утуш үчүн ойноо керектигин макулдашат (5, 10, 15 утушка чейин), андан кийин кимдир бирөө биринчи болуп сөөк алып, аны талаага ыргытып жиберет. Эки тарап сөөктү издөөгө киришет. Ким табат, аны кармап, көрсөтүлгөн жерге кайра чуркайт. Жолдо анын артынан каршы тарап кууп, өздөрү аны коргойт, ал эми ал өзүнүн адамдарынан бирөөгө өткөрүп бере алат. Жетип келгенде "үйгө" отурат. Андан кийин ал сөөк өзүнүн башчысына өткөрүп берет, ал кайра ыргытып, ж.б. макулдашылган утуштарга чейин.

Жоготкондор чеңбердин ичинде, арканды жип менен байлап, түзүлгөн чеңбердин ичинде калышат, ал эми уткан тарап сырттан аларды урат (шапка, сөлгө ж.б.), сыртта калышат. Чеңбердин ичинде тургандар соккудан качууга аракет кылышат, арканга чатышат, жыгылышат. Эгер кимдир бирөө уруп жатканды кармап алса, топтордун орду алмашат. Ошентип, оюн аяктаганча уланат.

Елден елденел чапгир (элдерден качып жүргөн)⁷. Түн ичинде да ойношот. Эки топ, эки башчы менен, колдорун кармашып "түз" болуп турушат. Бир тараптан кимдир бирөө каршы тараптан бирөөнү чакырат. Эгер ийгиликке жетсе, "түздүн" кичинекей бөлүгүн өзүнө алып кетет, эгер болбосо, кармалып, ошол лагерьде калып, аларга жабышат. Ошентип, бир лагерьде болгондо, бир гана башчы кала турганча уланат. Андан кийин баары анын артынан чуркайт жана кармап алганда, башын жулуп алышат.

Коз тангмай⁸ — жмурка. Түн ичинде да ойношот. Бирөө көзүн байлайт, башкалары аны урат, тийишет, ал болсо кимдир бирөөнү кармап алууга аракет кылат. Андан кийин алар алмашышат.

Жоолук таштамай⁹ — жгут менен оюну. Чеңберге отурушат. Оюнчулардын бири жгут жасап, андан кийин отургандардын аркасынан чеңбер боюнча жүрөт. Кимдин аркасында болсо, жгутту ыргытып жиберет. Эгер ал байкабаса, чеңберди айланып, жгутту көтөрүп, ошол жерде отурганды урат, "Өз ордуңду тап!" деп. Урулган адам туруп, чеңберди айланып, жгутту кармаган адамдан качып, өз ордуна отурат. Эгер ал жгуттун артында ыргыганын байкаса, аны кармап, ыргыткандан кутулууга аракет кылат. Же, отурган адамдардын бирин уруп, жгуттун ээси аны ыргытып, чеңбер боюнча чуркайт, ал урунган адам туруп, артынан чуркайт, ошол эле менен жооп берүүгө аракет кылат. Кууп жаткан адам бош орунга жетип, отурат. Кууп жаткан адам анын ролун аткарат ж.б.

Конусмей¹⁰. Оюнчулар эки топко бөлүнөт. Бир топ отурат: эки эң күчтүү адам бири-бирине карама-каршы отуруп, колдорун жана буттарын кармашып, бекем кармашат; алар сөлгөлөр менен бекем байланган. Бир "гусьоктун" артында топтун дээрлик бардыгы, бири-биринин белинен карманып, экинчи "гусьоктун" артында — бир гана адам. Каршы тарапта тургандар бири-бирин жулуп алууга киришет, бирден-бирден жакындап. Бардыгы жулуп алынса, топтордун орду алмашат.

Тебетей тепме (шапканы бут менен уруу)¹¹. 10-15 бала чогулуп, ар бири өз шапкасын алып, башкалар менен бир катар коюп, андан кийин, четке чыгып, ошол эле сызыкта, ар бири өз шапкасынын каршысына туруп, сигнал боюнча бардыгы шапкаларына чуркайт, жана ар бири өз шапкасын футбол оюну сыяктуу урат. Урулган адамдар шапкаларын алып, кийишет, ал эми уруп кеткен адам шапкасыз калат, жана бардык оюнчулар анын шапкасын буттары менен тепкилеп, урат. Ал уруп жаткан адамды (колу менен) уруп алууга аракет кылат, бирок сокку болгон учурда гана. Шапкага бут менен уруп жатканда, анын соккусу эсептелбейт. Эгер ал убакытында кимдир бирөөнү уруп алса, оюн уланат.

Тогуз коргол¹² — тооктун калагы (же боб, ж.б.) жана 18 тешиктүү такта.

Уюн-туду¹⁴ — ошол эле тактада ойношот, бирок ар бир тешикте беш шарик менен. Эки оюнчу ойношот, ар бири тогуз тешикке ээ. Тешиктен (өз тараптарынан) бардык сөөктөрдү алып, аларды бирден-бирден жанына тешиктерге (оңго) жайгаштырат.

Эгер ушул аракеттен кийин тешик бош болсо, оюнчу кийинкисин алат.

Атын алган оюн, эгер тешикте төрт сөөк болсо, акыркы оюнчу дагы алат.

Чичма¹³ — эки пластинка менен оюну, белге байланган, аларды чечүү керек.

Кемирчак (тосмо өсүмдүктүн тамыры)¹⁵ — балдар 10-15 тамырды чогултуп, бычак ыргытып, кимдир бирөө кирип кетсе — утат, башкалардын тамырларын алат, жатып калса — жоготот.

Мангел урушабыс (мангелди уруп жыгуу)¹⁶. Балдар курайдын бир жыйнагын чогултушат.

Алар аттын калагынан ябышты алып, курайдын тамырында турган стебелге салып, чоң мангел менен ыргытып жиберишет. Ябышты жыгып алган адам, досторунун бардык курайын алып кетет, ал отунга чогултуп жатат (мангел орок — чоң, оор кыргыз орогу, ал чийди жыйнаганда белине байланат, колдору жетишпей жатканда, денеси менен жардам берет, катуу түзүлүп).

Таш боркок¹⁷ — балдар - койчулар бир нече козу жана койлорду кармап, аларды сүттөшөт, анткени сүттү ичүү мүмкүн эмес — сүттөн ооздогу жаралар пайда болуп, андан кийин жаман суюк суюк агат (ушундай деп эсептешет) — от жагып, таштарды ысытып, сүттү кайнатуу үчүн ыргытышат. Сүттү булкака (териден жасалган идиш) жыйнаган чокту салып, кайнатышат.

Кичинекей балдар менен ойноп, "башына" оюп, бармактарды эсептешет, ар бир бармак эмне кылганын айтып.

Ашик-Чуко¹⁸ — кости менен оюну (салыштырмалуу: "бабки") жабайы козу, тоо мериносу, үй козусу.

Думпулдук¹⁹ — эки топ менен ойношот. Бир топ жерге жатып, шубалар, халаттар менен жабылып, жатып жаткан адамдардын бирөө узун арканын кармап турат. Бул топтон бир адам жатып калбай, жатып жаткан адамдарды коргоп, арканын экинчи учун кармап турат. Экинчи топ жатып жаткан адамдарды ар кандай нерселер менен урат (тюбетейкалар, сөлгөлөр, бирок таяктар же катуу нерселер менен эмес). Коргоочу уруп жаткан адамдарды кармап алууга аракет кылат (оюн жорго сыртында ойнолот), аларды кууп, арканын колунан чыгарбай. Эгер кимдир бирөөнү кармап алса, топтордун орду алмашат.

Шавиат²⁰. 20-30 адам эки топко бөлүнөт. Ачык асманда ойношот. Шапкалардан, тюбетейкалардан, сөлгөлөрдөн ж.б. чеңбер түзүшөт. Бир топ чеңбердин ичинде жатып, эки колу жана бир буту менен таянып, убакыт-убакыт төрт буту менен чуркап, чачырап кетишет. Экинчи топ, ошондой эле чеңберде, аларды ар кандай нерселер менен урат (алдыңкы оюнга караңыз). Жатып жаткандар коргонууга аракет кылып, бош буту менен кол салуучуну урат. Эгер кимдир бирөө буту менен душманды уруп алса, топтордун орду алмашат. Чеңбер жатып жаткан адамдардын кыймылын чектейт.

Жребий таштап, чөптү колго алып, эки колду кысып, кайсы колдо экенин табыш керек.

Сайт — ашта сажынган жердеги жебелер менен турнир. Бул оюн, көп учурда катуу жаракаттар жана 심지어 өлүм менен аяктайт, өзгөчө панцирь жасалат: бүт дене кошем шапкалар (колпак) менен жабылган, мурунку убакта азыркыдан кыйла калың болгон, соккулардан коргонуу үчүн.

Кыргыздардын оюндары кыз оюн (кыргыздардын "Үй-бүлөлүк салттары" бөлүмүн караңыз).

Эскертүүлөр:

6 Ак чолмёк — ак — "ак", чолмёк — "трикотаж машинасынын челнок".
7 Элден элденел чапгир — тактап айтканда, "элден элге качып". Г.Н. Симаковдун бул оюну ак-терек, кок-терек деп аталат — "ак терек, жаш терек" (кайсы команда "Ак терек, кок-терек, сиздерден бизге ким керек" деп айтканда: "Ак терек, кок-терек, сиздерден бизге ким керек?") — Симаков Т.Н. Указ. соч. С. 28—29.
8 Коз тангмай — тактап айтканда, "көздөр байланган" (коз — "көз", танг — "байлоо"). Г.Н. Симаковдун бул оюну "Карангыда деп кбзум жок", т.е. "Түн ичинде көзүм жок" деп аталат (Симаков Г.Н. Указ. соч. С. 18).
9 Жоолук таштамай — тактап айтканда, "сөлгө ыргытуу".
10 Тактап айтканда: коон узмбй — "дышынды жулуп алуу".
11 Тебетей тепмей — тебетей — "шапка, тюбетейка", теп -г- "бут менен уруу".
12 Тогуз коргол — тогуз — "девять", коргол — "кой, түйө, козу калагы", т.е. "тогуз катыш". Кыйын кыргызча стол оюну, ал шахматка окшош: тогуз шарик жана 20 тешиктүү такта; эки тешик — казна — оюнга катышпайт, ал шариктерди жыйноого кызмат кылат; утуп алуу үчүн шариктердин белгилүү бир жайгашуусу талап кылынат (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 406). Г.Н. Симаковдун бул оюну жазылган эмес.
13 Көрүнүп тургандай, оюн — "оюн" жана додо — "топ, жыйнагы". Г.Н. Симаковдун бул оюну жазылган эмес.
14 Тактап айтканда: чечма — "чечүү, чечүү" чеч —"чечүү, чечүү". Г.Н. Симаковдун жок.
15 Кемирчак — тамырсыз, тамырлары жеп болуучу өсүмдүк.
16 К.К. Юдахиндин айтымында, мангел — 1) жоон сабактуу чөптөрдү жыйноо үчүн тишсиз серп (адатта, колдонууга жараксыз чапкычтан жасалат); 2) отун жыйноо учурундагы балдардын оюну (белги катары жыйналган отун); мангел уруш — мангел оюну (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 516).
17 Таш боркок — бул да, таил кордо — 1) тамак бышыруу үчүн аттын терисинен жасалган идиш, ысытылган таштарды ыргытып бышыруу; 2) ысытылган таштарды идишке ыргытып бышырылган тамак (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 406).
18 Чукб — альчик (кой же козунун жамбаш сөөгү).
19 Думпулдук — Юдахин К.К. боюнча, бул оюн "бөлтүк жана койлор" деп которулат (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 203).
20 Юдахин К.К. боюнча, шабиет — балдар жана жаш жигиттердин оюну (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 894).

Кыргыздардын ХХ кылымдын башындагы коомдук оюндар