Эркектердин социалдык иерархиясы
Эркек тукум улантуучу, үй-бүлөлүк салттарды мурас кылуучу катары эсептелген, анын аракеттерине үй-бүлө жана тукумдун өмүрү менен коопсуздугу көз каранды болгон. Уул бала катаал шарттарда тарбияланган. Анын жашоосу төмөнкү этаптардан турган: наристе - бала чак, балалык - тестиер, өспүрүмдүк - балагат боз улан, жигиттик курак - жигит, куралуу курак - чон киши, кары курак - аксакал, кари - абышка, чал. Эркектер жашынан эмгекке аралашып, тарбияланчу. Алардын тарбиясы үй-бүлөлүк гана эмес, үй-бүлөлүк-туугандардын иши болуп саналган. Уул баланын жашоосу үй-бүлөлүк-туугандардын, айылдык коомдун балдарынын арасында өтчү.
Балдардын оюндарында коллективизм сезими жана лидерлик сапаттары пайда болчу. Оюндарда баланын белгилүү бир иш-аракеттерге болгон жакындыгы байкалчу.
Өспүрүмдүк куракка киргенде чарбалык камкордук көбөйүп, мал чарбачылык, жер иштетүү же аңчылык боюнча иштерди аткарууга жоопкерчилик жогорулачу. Уул бала малдын жанында түнөп, аны уурулардан, жырткыч жаныбарлардан коргоп жүрө алчу. Бул куракта балдар чоңдорго окшоп, топтоп ойноп, топтук оюндарга катышышчу.
Чоңдордун ат оюндары (козлодрание, жерден монета көтөрүү, ат оюндары ж.б.) имитацияланчу. Уул бала чоң ат оюндарына катышып, атчылык кылчу. Улуулардан тарых, ата-бабалардын баатырдык иштеринин, эпикалык чыгармалардын устаттык баяндоолоруна киришчү. Жигиттин атасы ага келин издей баштачу.
Жигиттин куралуусу учурунда атасы келечектеги үйлөнүү жөнүндө ойлонуп, бул атанын милдети болуп эсептелинген, уулу анын тандоосуна каршы чыга албайт. Келечектеги тукум жөнүндө сөз болгондо, ата-эне социалдык статусу тең, айыкпас оорулары жок, чарбачыл, эң негизгиси - ден-соолукта балдарды төрөлтүүгө жөндөмдүү келин табууга аракет кылышчу. Жигит коомдук жана үй-бүлөлүк майрамдарда, оюндарда, көңүл ачуу иш-чараларында активдүү катышып, үй-бүлөнүн чарбалык иштеринде акырындык менен гана керектөөчү эмес, ошондой эле азык-түлүк өндүрүүчү болуп калчу.
Атасынын милдеттерин аткарып, үй-бүлөлүк топтун кеңештеринде катышып, тукумдун башчыларынын тапшырмаларын аткарып жүрчү. Ата-энесинен бөлүнгөндөн кийин, адам туугандардын тобунун өз алдынча мүчөсү болуп саналат, ага кеңештерде кабыл алынган бардык чечимдер таасир этет.
Знаттуу үй-бүлөлөрдүн өкүлдөрү тукум жана уруунун деңгээлиндеги иштерге катышууга милдеттүү болушчу. Аксакал категориясына өткөн адам тажрыйбалуу кеңешчи, адамдын тагдырын чечүүчү болуп, анын сөзү сөзсүз аткарылышы керек. Адеп-ахлактык укукту (адат) жакшы билген авторитеттүү адам бием - сот болуп шайлануучу. Бардык майрамдарда аксакал эң жакшы орунда отуруп, сыйлык катары ар кандай эт бөлүктөрүн алчу.
Абышка, чал куракка өткөндө, кары адам коомдук иштерден алыстап, формалдуу катышуу менен чектелип, дайыма туугандарынын арасында болот.
Кыргыз аялдарынын социалдык иерархиясы
