Байыркы кыргыз зодчулугунун шедеврлери жана сырлары
Кыргызстандын XI — XII кылымдарындагы архитектуралык мыкты чыгармалардын бири «Бурана» мунарасы— XI кылымдагы минарет болуп саналат. Мунара Токмак шаарынан алыс эмес, Чүй өрөөнүндө жайгашкан. Көптөгөн кылымдар өткөндөн кийин, эл арасында мунаранын эмне үчүн курулгандыгы унутулуп калган. Кээ бирлери аны күзөт мунарасы деп эсептешсе, башкалары аны күчтүү хан сүйүктүү кызын жашырган калаанын бөлүгү деп эсептешет.
Бул курулуш эмне? Ал эки бөлүктөн турат: туура сегиз бурчтук негизден бийиктиги 4 м жана цилиндр формасындагы стволдон бийиктиги 18 м. Мунаранын бетин фигуралуу жана тегиз кирпичтердин катмары менен кооздолгон.
Ушул мунара Баласагун шаарында, Караханиддер мамлекетинин борборунда курулган деп болжолдонууда.
Узген мавзолейлери — бул күчтүү орто кылымдык Караханиддер мамлекетинин башкаруучуларынын жерлери. Орто, Түндүк жана Түштүк мавзолейлери, тиешелүү түрдө 1012, 1152, 1187-жылдары курулган, бирдиктүү архитектуралык ансамбльди түзөт. Узген мавзолейлери — X—XII кылымдарда Орто Азияда болгон көркөм образ жана архитектуралык форма изилдөөлөрүнүн жаркын мисалы. Ошол эле мезгилде Узген архитектуралык комплексинин ажырагыс бөлүгү болгон минарет да курулган, ал чоң тарыхый жана көркөм баалуулукка ээ.
Жакында бул тарыхый эстеликтерди реставрациялоо иштери аяктады, аларды маданият министрлигинин илимий-реставрациялык устаканаларынын адистери жүргүзүштү. Эстеликтерди кайра жандандыруу үчүн атайын күйгүзүлгөн кирпич жана байыркы үлгүдөгү оюу терракотасын өндүрүү уюштурулду.
Эл арасында «Гумбез Манаса» деген ат менен белгилүү болгон кызыктуу эстелик Талас шаарынан 15 км алыстыкта жайгашкан. Жомокторго караганда, бул Манас баатырынын мавзолейи, ал бир аттуу эпосунда даңкталган. Гумбез Манаса — уникалдуу курулуш. Өзү кичинекей, жалпы бийиктиги 11 м. Бирок ал үч негизги бөлүктүн: массивдүү кесилген пирамиданын, граненый шатыр куполунун жана оюу терракотадан жасалган узорлор менен капталган порталдын жакшы ойлонулган пропорцияларынын аркасында монументалдуулук таасирин калтырат.
Архитектура стили мавзолей XIV кылымдын усталары тарабынан курулгандыгын көрсөтөт.
XV кылымдын кичинекей курулушу — Таш-Рабат — Ат-Башы районунда жайгашкан. Бул таштан жасалган уникалдуу курулуш — Орто Азиядагы өз түрүнүн эң ири курулушу. Архитектуралык планда бул 35 жана 33 м тараптары бар түз бурчтук. Кенендиги 2,5 мге чейин жетет. Ушул жердеги көп кылымдар мурун Европадан Кытайга бараткан соодагерлер үчүн караван-сарай болгон деп болжолдонууда. Караван-сарайды жергиликтүү башкаруучу Мухамед-хан куруган.
Кирпичтин курулушу, пропорцияларынын оордугу, ошондой эле терезе тешиктеринин жоктугу имараттын катаал архитектуралык образына алып келет.
