Узгендин эстеликтери
Узгендин эстеликтери
Узгендин эстеликтери караханиддер доорунун (X-XII кыл.) классикасы болуп эсептелет. Алардын өзгөчө мааниси, архитектуранын убакыттын өтүшү менен өнүгүшүн ачык көрсөтүп, компакттуу жайгашкандыгында (Орто мавзолей – XI кылдын башы, Түндүк – 1152-ж., Түштүк – 1187-ж.). Жеке турган минарет XI кылдын ортосуна таандык. Борбордук Азиянын орто кылымдагы архитектурасы жана искусствосун изилдөө боюнча эч кандай иш ушул эстеликтерге шилтеме бербей өтпөйт.
Узген архитектуралык комплекси үч мавзолейден турган топту, бири-бирине порталдар аркылуу бир сызыкта кошулган. Топтогу мавзолейлер түндүктөн түштүккө чейин созулуп жаткандыктан, алар Түндүк, Орто, Түштүк деген шарттуу аталыктарды алышкан. Мавзолейлерден 100 метр алыстыкта, түндүк тарапта минарет жайгашкан. Бардык топ байыркы шахристандын жогору жайгашкан аянтчасында, Карадаря дарыясынын жээгине катып түшүп жатат.
Комплексинин эң эрте эстелиги Орто мавзолей болуп саналат. Кладкалардын (интерьердеги фигуралык кладкалар) жана парные кирпичтер менен кладкалардын мүнөзүн, ошондой эле башка бир нече спецификалык белгилерди эске алганда, аны XI кылдын башына таандык деп эсептешет.
Бул караханиддер доорунун архитектурасында эки порталы бар жалгыз мавзолей. Бул, Узгенге кирүү батыштан болгондуктан, батыштагы портал киргендерди таң калтыруусу керек эле, ал эми Түштүк Карадаряга карап турган, башкача айтканда, ал дарыянын жээги боюнча өтүп жаткан кербен жолунда алыстан көрүнүп турган.
Орто мавзолейдин порталдары жакшы өнүккөн жана андан кийин Түндүк мавзолейдин монументалдык формаларында классикалык аякташы үчүн бардык бөлүктөргө ээ. Бул бурчтук колонналар, антаблементтерди көтөргөн, «П» - формасындагы орнаменталдык рама, андан кийин өткөөл, экинчи, тереңдетилген орнаменталдык рамага өтүү, тимпан жана кирүү нишинин оюу аркасы, акыры, кирүү нишеси жана кирүү.
Орто мавзолейдин батыш порталында өткөөлдү граненый кирпичтерден жасалган жгут алмаштырат. Бул караханиддер архитектурасы үчүн уникалдуу учур. Бирок, жердин жайлап Карадаряга түшүп кетиши натыйжасында, Орто мавзолейдин планы деформацияга учурады: квадраттан ромбго айланды. Конструкциялар мындай созулууга туруштук бере албай, купол батыш порталдын үстүнкү бөлүгү менен бирге кулап түштү.
1152-жылы Орто мавзолейдин түндүк дубалына Түндүк мавзолей кошулуп, ал «Орто» мавзолейден түндүк бурчтук колоннаны «алган», ошентип, эки портал бир бүтүн, бири-бирине өтүп жаткан система түздү.
Түндүк мавзолей пропорцияларынын бөлүктөрүнүн ойлонулушу, архитектуралык формалар менен гармониялашкан орнаменталдык чечимдери боюнча уникалдуу. Порталдын каптоолорунда оюу ганч жана оюу терракота, ошондой эле кирпичтен жасалган рельефтик орнамент колдонулган.
1187-жылы Орто мавзолейдин түштүк тарабында Түштүк мавзолей кошулду. Ал да Орто мавзолейден түштүк колоннаны «алды». Ошентип, эстеликтер үч бирдиктүү бүтүн болуп калды. Түштүк мавзолей порталдын оюу терракотасы менен кызыктуу. Оюу ганчтан кирүү нишесинин соффити гана жасалган. Порталдын пропорциялары Түндүк мавзолейдин монументалдык жөндөмдүүлүгүн жоготот.
Бардык 3 эстелик караханиддер доорунун мүнөздүү күйгүзүлгөн кирпичинен, керамикалык-ганчевый раствордон жасалган. Кийинки оңдолор жана басып кирүү аракеттери болгон эмес. 1927 жана 1976-80 жылдары реставрацияланган.
XI кылдын ортосундагы Узген минарети өнүккөн бөлүктөргө ээ, Борбордук Азия минареттерине мүнөздүү: стилобат, сегиз бурчтуу цоколь жана конус формасындагы дене, толугу менен фигуралык кирпич кладкасы менен орнаменттелген. Кенен белдемелердин орнаменталдык мотивдери бири-биринен жука орнаменталдык тилкелер менен бөлүнүп, өзгөчө көркөм ритмди түзөт.
Минареттин жогорку бөлүгү эстеликтин денесинин болжол менен 1/3 бөлүгү жер титирөөдөн улам талкаланды. Сакталган бөлүктүн үстүнө 1923-жылы XIX кылдын аягындагы Фергана мектебине мүнөздүү фонарь орнотулган. 1983-жылы реставрацияланган.
