Ош. Медресе жана анын вакфи
Оштун тарыхындагы белгисиз документтер архиви
Коканддын көрүнүктүү сановниги, Алай даткасы, Андижан вилайетинин хакими жана, акыры, Коканд хандыгында бир аз убакыт башкы визир болуп турган Алымбек, алай кочкуларынын өзүнүн тукумуна таандык имение катары эсептеп, Ош шаарын кыргыз кочкуларынын жайгашкан жери катары карап турган. Ошондой эле Алымбек өз каражаты менен медресе салып, ал замандаштарынын айтымында, архитектурасы жана кооздугу боюнча Коканддагы хан медресеси менен атаандашып турган. Бүгүнкү күнгө чейин медресе сакталбай калган, ал биздин кылымдын 50-жылдарында талкаланган, бирок анын сүрөттөрү жана сүрөттөлүштөрү калган, ушул диний мекемени менчикке алуу боюнча расмий юридикалык документтер (вакф-наме) сакталган — тактап айтканда, вакф — жерлер, соода дүкөндөрү жана башка мүлктөр.
Архивдик документтерге ылайык, медресе XIX кылымдын 50-жылдарынын аягында Ак-Бура дарыясынын оң жээгинде Кара-Суй жолунда, базарга каршы курулган. Ал күйгүзүлгөн кирпичтен курулуп, дарсхана, ханака, 28 худжр — келийден турган, анда үч мударис (руханий окутуучулар) жана 80ден 100гө чейин окуучу-мулла жашаган.
Архитектуралык планда бул исламдык культтук максатта курулган имарат болуп эсептелинет. Ал негизинен 40X50 м өлчөмүндөгү түз бурчтуу формада, жалпы бийиктиги 5 м. Фасадын эки 15 метрлик минарет кооздоп турган. Ички короодо төрт гумбаз, мечит, айван бар эле, алар майрам күндөрүндө миңдеген ишенимдүүлөрдү кабыл алчу. Медресе шаар борборунан жана базардан дарыянын каршы тарабында жайгашкандыктан, Алымбек Ак-Бура дарыясы аркылуу чоң асма көпүрө куруган. Медресенин биринчи башкы мудариси катары билимдүүлүгү менен белгилүү Хаджимат-алам чакырылган.
Архивдер Ош жана анын мекемелеринин тарыхындагы дагы көптөгөн белгисиз документтерди сактап турат. Алардын арасында 1901-жылга карата № 449 код менен шифрленген вакф иши да бар, ал Алымбек датка медресеси жана вакфы жөнүндө. Бирок биз ошол учурда башка, кийинчерээк табылган документти таптык — Түркестан генерал-губернаторунун канцеляриясынан, «Ош шаарындагы Алымбек-датка медресесинин вакф укуктарын калыбына келтирүү боюнча мулла Хасанбек Алымбековдун өтүнүчү боюнча иш» деп аталган, ал медресе Алымбектин мүлкүн жыйноо жана топтоо процессинин жалпы сүрөтүн берет.
Бул оригиналдуу документтин беттеринде 1276 х. (1859) жылы Алымбек датка өзүнүн курулган медресесине 5 миң коше (тактап айтканда, 1660 десятина, т.э. 1825 га чамасында) жерди вакфка бергендиги жөнүндө жазылган. Бул Чин-Абад айылындагы жерлер болгон. Бирок, жеке дехкан үй-жайлары 2 танап өлчөмүндө вакфка берилген эмес. Алар вакф-наменин айтымында, «оларды жашаган адамдардын ажырагыс менчиги болуп эсептелинет жана вакф мекемесине — медресеге ар кандай милдеттерден бошотулушу керек» деп айтылган.
Муну менен Алымбек жерди сугарып, айыл чарбасына ылайыкташтырып, ага вакфка берүү үчүн сатып алган. Ар бир дехкан 2 танап жерди — үй-жайы үчүн толук салыксыз менчикке алчу, ал эми калган жердин салыктары Алымбек медресесине түшүшү керек эле. Ошентип, медресенин жер менчигинин негизин түзгөн, ал жыл сайын кеңейип турган. Алымбек өзү жана кийинчерээк анын мурасчылары Ошто жана анын айланасындагы ар кандай жерлерди сатып алып, аларды вакфка «жертвовали» кылып каттап турушкан.
