Кыргыздардагы мал чарбачылыкка байланыштуу ырым-жырымдар
Жаныбарларды коргоочулар жана аларга болгон мамиле
Каракол-Сусамыр
солто
Эгер тоо аркылуу өтүп бара жатканда түйе кайсы бир жерге түшүп кетпесе, "Бабедин!"2 деп айтышат, башкача айтканда, жаныбарларды коргоочуга жети жука нан (чават) тартуу кылышы керек. Алар адамдарга коркунучту ийгиликтүү өткөндүгү үчүн бөлүштүрүлөт.
бугу
Бабедин — кудайдын кызматчысы. Аны бардык жагдайларда, коркунуч учурунда эскеришет ж.б. Эгер тоолордо адам жардан түшүп кетсе же башка бир кыйынчылыкка учураса, ал тилек берет — убада кылып: "Тогуз токач, Бабедин!"3 — деп кыйкырып, ошол учурда "Кудай колдо!"4 деп, тогуз нан тартуу кылышы керек деп убада кылат.
Эгер беркут түлкөнү жакшы кууп жетпесе, аңчы: "Ха, Бабе-дин!" деп кыйкырат.
Талас
кайназар
Чолпон-ата — койлордун коргоочусу; Зенчи-ата — уйлардын коргоочусу; Камбар-ата — аттардын коргоочусу;
Айсул-ата — түйөлөрдүн коргоочусу. "Бабедин: а! Кудай бабедин колдо!"
Ырымдар
Аламедин
солто-болокбай
Эгер биринчи жолу жорго аттарды уятка (жаңы табун түзүү) жиберсе, анын маңдайына жука вата байлашат5.
Ар крабос — биринчи жолу жазында желе орнотууда, сүт менен бир чыны жүгөрү (таруу) алып келип, эки-үч кашыкты желе коюлган жерге чачышат6.
Тулд — коркунучтан ийгиликтүү өткөн учурда өткөрүлгөн курмандык, той.
Көчүп кетүү учурунда мурдагы юрттун очогунда майдын бир бөлүгүн калтырышат7.
кайназар
Желе орнотууда нан, чай, башка тамактарды алып келип, бүткүл айыл менен ырым өткөрүшөт. Желе колышка жука ватадан бир бөлүк байлашат8.
Эски замандарда, айылдан чыгып кетип жатканда, желе колыштарынын ямкаларын май менен толтуруп, жер майлуу болуп калсын деп жасашкан9. Айыл турганда, желе жылжыбайт.
Чонкур-Талас
чонг-кайназар
Желе орнотууда биринчи жолу жети чава (нан) алып келип, желеге айран чачышат. Бул кудай же телеу10 деп аталат.
Ак жалгасын — жаңы жорго аттын маңдайына байланган жука вата, аны жаңы табунга жибергенде.
Ягненок туулганда, анын маңдайына колу менен тийишет, андан кийин бармактарынын учтарын сүйөт.
Котпон орнотууда "Бисмилла!" деп гана айтышат.
Көчүп кетүү учурунда, желе же котон турган жерге айранды колыштардын ямкаларына куюшат.
Сонг-Кошой
солто-карамоин
Эски замандарда, көчүп кетип жатканда, желе ямкасына жаңы кесилген дарактын колыштарын тыгышат11.
Сарыбулак
буту
Көчүп кетүү учурунда желе турган жерге буудай себишет12. Буудайдан мурун (кыргыздарда жер иштетүү башталгандан мурун) колыштардын ямкаларына айран, кымыз куюшуп, ак болушу үчүн.
Желе орнотууда жорго аттарды буудайдын бир ж handful менен чачышат.
Кара жилик — тиштери менен тийбестен, болгону бычак менен тазалап, кибиткеге (экинчи же үчүнчү укта, эшиктин оң жагында) тыгышат же итке таштап, табундар аман болсун деп.
рч. Чоң Кебин
Эгер сиырлар туулганда (жазында) жана биринчи сүтүн бергенде, бул сүттү кайнатышат, казандан кашык менен алып, отко куюп, теленин үстүнө сүйкөшөт, "Кулоо(й)14, кулоо(й), кулоо(й), киин калсанг кашкир жшт" (Теленин(? — Ф.Ф.), теленин, артта калба, карышкыр жейт). "Илгери барсанг уури алат (Алдыңа кетсең, ууру уурдайт). "Оорто жерден чикпай жур!" (Ар дайым ортодо бол!). Калган сүттү бардык чакырылган адамдар ичишет, тиленишет жана тарашат. Муну ар бир сиыр менен жасашат, болбосо теленин жакшы болбойт.
Эгер түйө туулса, энеси анын кулагын тиштеп, бул кулакты кичинекей балага чапанга артка тигип коет. Андан кийин түйөгө кулагын тиштеп, жиптерди өткөрөт; мурундун бөлүгүн тиштеп, жипти өткөрөт; ноздролорун чоңойтуу үчүн бармактарын киргизет. Түйөгө аттын ооздугун салып, андан кийин башына жоолук байлап, аны килем же түстүү жүн менен жабат жана кулагына: "Бура, бура, бура экен!"15 деп айтат, түйө кубанып, кубанычы менен жүк жеңил болсун. Андан кийин энеси коңшуларын чогултуп, нан жана май даярдап, бардыгын (жентек) сыйлайт.
Түйөгө жиптерди өткөрүшөт, анын жакшы жүрүшү үчүн. Түйөгө байланган жоолукту, туулган соң кан кетпеши үчүн жасашат; килем менен жабышат, суукта калбашы үчүн (үч күн). Эгер түйөнүн кулагын тиштебесе, түйө жаман болот; тиштелген кулак жерге ташталбайт, ошондуктан сүйүктүү түйөнүн кулагын сүйүктүү балага артка тигип коюшат16. Башка жаныбарларга мындай жасалбайт.
Эгер үй ээси пастухсуз болсо жана койлор көзөмөлсүз жайылып жүрсө, анда ал: "Бабедин (святой) аларды жайып жатат" деп айтат. "Бабедин, сенинг жоолунгда (Бабедин! Сага жолдо)17," — дейт жана жети нан же жарма жасайт, булкул койлорду жеп кетпеши үчүн жана алар жардан түшпөсүн же ямкаларга түшпөсүн деп.
Сайапкыр — аттарды байге үчүн машыктыруучу (жана дарыгер? —Ф.Ф.)
Коктомё — биринчи жазгы жайыт, ал бардык жерде жок (кыргызча "жашыл" деген мааниде). Кыштоодон (марттын аягында) май айына чейин уланат, жазгы жайыттар даяр болгондо.
Отор — кышкы жана күзгү жайыттар,
Тебеневать "тебет" сөзүнөн — карды тээп, азык табуу19. Эгер жайытта көп карышкыр болсо, айылда юртадан юртага аркандарды өткөрүшөт, жогору болсо дагы. Ошондо карышкырлар табунга жетпейт, бул чынжыр менен айылдын ичинде курчалган.
Комментарийлер:
1 Бул тема боюнча (чындыгында, казактардагы жаныбар чарбачылыгы жөнүндө) Ф.А. Фиельструп "Жаныбар чарбачылыгы жана көчмөндүк Батыш Казакстанда" // Казактар (казахтар. — Б.К., С.Г.). Антропологиялык очерктер (Бириккен жана автономдуу республикаларды изилдөө боюнча атайын комитеттин материалдары). Л., 1927. Бөлүм II. Казакстандык серия.
2 Бабедин (тактап айтканда, Баабедин) — 1. Бахаутдин (Бухаранын коргоочусунун аты; анын жардамын адатта ортоазиялык элдердин эпосундагы баатырлар чакырышат); 2. Кандайдыр бир кыйынчылыктан кутулуу учурунда курмандык, жертва (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 89).
3 Далил "Тогуз нан, Баабедин!" — чоң кыйынчылыктан кутулуунун кубанычы (Ошол жерде).
4 Кудай колдо! — "Кудай, жардам бер!"
5 Ак (ак) вата бөлүгү, мүмкүн, ийгилик, жакшы өсүш үчүн каалоону символдоштуруп, байланат (ак — актык, бактылуулук, ийгилик).
6 Сүт, айран, май түркөлөрдө ыйык мааниге ээ болуп, жаныбар чарбачылыгы, жакшы түшүм, аңчылык жыйынтыгы үчүн Табият-Энеден көптөгөн жалыныштарда маанилүү роль ойнойт (Традиционное мировоззрение тюрков. I. С. 30—31, 33). Бул учурда эки-үч кашык жүгөрү кашасы менен сүт тартуу кылуу — табунду сактоо жана көбөйтүү үчүн өтүнүч.
7 Очогго курмандык жөнүндө караңыз, примеч. 43, 79 "Үй-бүлөлүк ырымдар" бөлүмүндө.
8 Караңыз, примеч. 5.
9 Караңыз, примеч. 6.
10 Кудай, кудайы — ыйык максатта тамактандыруу (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 437). Телеу (тулб) — курмандык.
11 Өсүмдүктөрдүн жана дарактардын эң негизги касиети, архаикалык дүйнө түшүнүгүнө ылайык, — таң калыштуу күч жана жемиштүүлүк. Алардын (мисалы, бутагы) же алардан жасалган буюмдардын (бул учурда колыш) бул касиетти сактап калат (Штернберг Л.Я. Указ. соч. С. 440). Ошондуктан желе ямкасына колышты тыгышат, табунду сактап калуу жана көбөйтүү үмүтү менен.
12 Буудайды желе ямкаларына себүү, колыштарды тыгыш менен бирдей максатта (караңыз, примеч. И).
13 Кара жилик (тактап айтканда, кары жилик) (чолок кость) мурда башка учурларда да колдонулган: эгер эки мындай кости белгилүү бир жерде жерге тыгылса, душманнын тукумунда бир да улуу адам пайда болбойт (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 254). Казактар бул кости ар кандай кыйынчылыктардан коргойт деп эсептешкен, ошондуктан аны эшиктин кооздугунда илип коюшкан (Толеубаев А Г. Указ. соч. С. 159).
14 "Кулой!" — теленин чакыруусунун үнү (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 443).
15 Далил "Түйө-самец, түйө-самец, түйө-самец, экен!"
16 Кулак — жаныбарлардын эң ыйык бөлүктөрүнүн бири, ошондуктан аны балдардын кийимдерине амулет катары тигип коюшат (караңыз, примеч. 51 "Туулган ырымдар жана балдарды тарбиялоо" бөлүмүндө).
17 Тактап айтканда: "Баабедин коргоочусу сенин жолуңда" (же "сенин жолуңда").
18 Сайапкыр сөзү К.К. Юдахиндин сөздүгүндө жок. Бирок сай сөзүнүн бир мааниси — белгилүү, атактуу, эгер сөз ат жөнүндө болуп жатса (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 621).
19 Тебет "тебет" сөзүнөн — "тээп"; кар теп — (аттар жөнүндө) карды тээп, азык табуу (Юдахин К.К. Указ. соч. С. 726).
Аш. XX кылымдын башындагы кыргыздардын ырымдык жашоосу. Бөлүм - 17
