Кыргыз Республикасынын 2008-2012-жылдардагы кичи жана орто ишкердик

Жаңы өнөр жай өлкөлөрүндө экономикалык прогресстин кыймылдаткычы болуп жеке ишкердиктин мааниси жакшы белгилүү.

Кыргыз Республикасындагы жаңы Конституцияда бекитилген жеке менчик укугу, анын кол тийбестиги, шексиз түрдө Кыргызстандагы жеке ишкердиктин өнүгүшүндө революциялык роль ойноду.

Экономикалык кризистен чыгуу, элдин жашоо деңгээлин жогорулатуу, ар бир үй-бүлө, ар бир кыргызстандык үчүн көп жагынан биздин ишкерлердин цивилизациялуу, адилеттүү ишкердик ишмердүүлүгүн активдештирүүгө байланыштуу болот.

Кыргызстанда акыркы жылдарда ишкерлердин белгилүү бир катмары - менчик ээлеринин социалдык катмары пайда болду. Алар республикадагы эл чарбасынын бардык тармактарында ар кандай уюштуруу-укуктук формалардагы миңдеген ишканаларды түзүштү.

Бирок, биз кризисти жеңүү үчүн үмүт кылган жаңы ишкердик белгилүү бир өнүгүүгө жетишти, бирок экономикага байкалган салымын киргизе элек. Ал азырынча тез байып алуу, капиталды топтоо максатында иш алып барууда, ал эми өндүрүштүк натыйжасы сезилбейт. Алардын негизги ишмердүүлүк чөйрөсү соода делдалдыгы болуп калууда. Ауыл чарба ишкерлерин, фермердик же дыйкан чарбаларын жана алардын кооперативдерин түзгөндөрдү эсепке албаганда, бул чөйрөдө өзгөрүүлөр бар.

Эмне үчүн?

Кийинки убакта ишкердиктин өсүшүнө тоскоол болгон көптөгөн проблемалар жыйналды, мамлекеттик институттар менен ишкердик структураларынын эффективдүү өз ара аракеттешүүсү жок.

Ишкердикти, кичи жана орто бизнести өнүктүрүүгө ар кандай бюрократиялык чектөөлөрдү жарым-жартылай же толук жоюу боюнча тез арада чараларды көрүү зарыл, мисалы, лицензиялоону талап кылуу, экспорт жана импорт боюнча чектөөлөр, баа жана пайда контролу, кредиттик ресурстарга кирүүнү чектөө ж.б.

Кичи ишканалар үчүн - товар өндүрүүчүлөр үчүн эң чоң кыйынчылык - өз өндүрүш ишмердүүлүгүн каржылоо үчүн банктардын кредиттерин алуу. Тилекке каршы, банктар негизинен тез кайтарымдуу коммерциялык операцияларды каржылоого көңүл буруп жатышат.

Бул маселелердин бардыгын чечүү үчүн "Жеке ишкердикти мамлекеттик колдоо жана коргоо жөнүндө" мыйзамга көңүл буруу зарыл, жеке ишкерлерди колдоо жана коргоо боюнча мыйзамдык чараларды бекитүү үчүн. Албетте, мыйзам ошондой эле ишкерлердин мамлекетке жана коомго болгон милдеттерин аныктоосу керек.

Бирок, бүгүнкү күндө ишкерлердин өз элине, жаш өлкөсүнө, экономикалык жактан дагы бекемделбеген өлкөсүнө жардам берүү үчүн чын жүрөктөн патриоттук каалоосу да талап кылынат. Чыныгы ишкер эч качан өз мамлекетинин, өз элинин кызыкчылыктарын унутпайт.

Тилекке каршы, ишкердик чөйрөсүндө криминалдык акча жана мүлктү топтоо сыяктуу терс көрүнүштөр жетиштүү, алар менен укук коргоо органдары аяусуз жана компромисссиз күрөшү керек.

Бир сөз менен айтканда, мамлекет жаңы сапаттуу секирүүгө шарттарды түзүп, ишкердикти өнүктүрүү үчүн колдоо көрсөтүшү керек. Мамлекеттик жана ишкердик структураларынын цивилизациялуу өз ара аракеттешүүсүн кеңейтүү менен биз экономикалык гана эмес, социалдык маселелерди да чечүүгө мүмкүнчүлүк алабыз.



2012-жылы Кыргыз Республикасында 11,9 миң кичи жана орто ишканалар иш алып барды. 2013-жылдын 1-январына карата өз бизнесин ачкан жеке ишкерлердин саны 298 миң адамды түздү. 2008-2012-жылдар аралыгында кичи жана орто ишкердик субъекттери тарабынан өндүрүлгөн валдык кошумча нарктын үлүшү жалпы ИДПга 40 пайыздан ашык болду.
2012-жылдын жыйынтыгы боюнча анын көлөмү 127800,2 млн. сомду түздү, же ИДПга 42 пайызды түздү.

2012-жылы кичи жана орто ишкердик чөйрөсүндө (фермердик жана дыйкан чарбаларын эсепке албаганда) иштегендердин саны 2011-жылга салыштырмалуу 9 пайызга, ал эми 2008-жылга салыштырмалуу 28 пайызга көбөйүп, 385,4 миң адамды же экономиканын жалпы жумушчу күчүнүн 16,9 пайызын түздү. Соңку үч жылда кичи жана орто ишканалардын жумушчуларынын саны азайып турган. Бирок 2012-жылы 2011-жылга салыштырганда 1,9 пайызга көбөйүп, 87,5 миң адамды түздү. Иштегендердин негизги бөлүгү өнөр жай ишканаларында - 34,7 пайыз, кыймылсыз мүлк операциялары, ижара жана кызмат көрсөтүү уюмдарында - 17,7 пайыз жана курулушта - 14,5 пайызды түздү.

Кичи жана орто ишканалардын жумушчуларынын орточо айлык маянасы туруктуу өсүп, 2012-жылы 7065 сомду түздү, бул өткөн жылга салыштырганда 10,5 пайызга жогору. Бирок, анын өсүшүнө карабастан, жумушчулардын маянасы республика боюнча орточо деңгээлден (10726 сом) төмөн бойдон калууда. Ошондой эле, кичи жана орто ишканалардагы жумушчулардын маянасы бардык региондордо, Бишкек шаарын (8289 сом) эсепке албаганда, республика боюнча орточо деңгээлден төмөн.

Кичи жана орто ишкердик субъекттеринин (расмий эмес ун жана нан өндүрүшүн эсепке алганда) өнөр жай өндүрүшүнүн көлөмү 2012-жылы 36813,1 млн. сомду түздү, бул 2011-жылга салыштырганда 8,7 пайызга аз, бирок 2008-жылга салыштырганда 1,6 эсеге көп. Кичи жана орто ишкердик субъекттери тарабынан өндүрүлгөн өнөр жай продукциясынын үлүшү республика боюнча жалпы көлөмдүн ичинде акыркы үч жылда азайып турган, бирок 2012-жылы ал көбөйүп, 26,9 пайызды түздү.